Powstałe w 1995 roku Archiwum Emigracji Biblioteki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu - jeden z największych w Polsce ośrodków gromadzących spuścizny i pamiątki po wybitnych osobistościach polskiego wychodźstwa - wraz z archiwami i cennymi księgozbiorami historycznymi, pozyskuje prace graficzne i malarskie, a nawet, choć rzadziej, rzeźbiarskie. Najczęściej są one częścią spuścizn pisarzy, wydawców, ludzi nauki albo fragmentem wyposażenia pomieszczeń redakcyjnych i księgarskich. W ten sposób trafiły do Torunia obrazy i rysunki Józefa Czapskiego, Jana Lebensteina czy grafika Krystyny Sadowskiej, będące wcześniej własnością Wacława Iwaniuka, oleje Janiny Wolff-Boguckiej - w spuściźnie po Januszu Jasieńczyku, szkice Lebensteina w papierach Olgi Scherer, rzeźba Tadeusza Kopera podarowana przez Alicję Moskalową, czy rysunki Feliksa Topolskiego, Zdzisława Czermańskiego i Rafała Malczewskiego oraz ceramiki Adama Kossowskiego, wchodzące w skład archiwum londyńskich "Wiadomości" otrzymanego w darze od Stefanii Kossowskiej w 1994 roku.

Jednak od samego początku Archiwum pozyskiwało również materiały dokumentacyjne, księgozbiory oraz kolekcje archiwalne związane bezpośrednio z artystami. I tak, w 1994 roku, redaktor paryskiej "Kultury" Jerzy Giedroyc podarował toruńskiemu uniwersytetowi, liczący prawie 2 tys. woluminów, cenny księgozbiór Józefa Czapskiego z Maisons-Laffitte. Wiele książek zawiera marginalia i rysunki znakomitego malarza, inne stanowią dokumentację wystaw Czapskiego we Francji, Wielkiej Brytanii i Polsce. Kilka miesięcy później, dzięki pomocy Stefanii Kossowskiej, Archiwum otrzymało w darze niemal kompletną dokumentację handlową i wystawienniczą paryskiej Galerie Lambert Kazimierza Romanowicza, najdłużej działającej (1959-1993) polskiej galerii na obczyźnie, która w lokalu na wyspie św. Ludwika organizowała wystawy artystom z całego świata, również Polakom mieszkającym na emigracji. Archiwum Galerie Lambert dostarczyło pokaźną liczbę listów, sporo fotografii, katalogów, folderów, plakatów oraz kilka zaledwie rysunków.

W 1996 roku zbiory sztuki w Archiwum Emigracji uległy wyraźnej jakościowej i ilościowej zmianie. W ciągu jednego roku trafiły z Londynu do Torunia dwa duże archiwa i kolekcje prac artystów polskich tworzących na obczyźnie, oba podarowane przez wdowy. Pierwszym było archiwum grafika i projektanta wnętrz Władysława R. Szomańskiego, zawierające szczegółową dokumentację fotograficzną oraz oryginalne prace graficzne i metaloplastyczne (w tym projekty dekoracji, plakatów i reklam); drugim - ogromna, licząca kilka tysięcy rysunków, gwaszy i obrazów olejnych, kolekcja prac i dokumentacji archiwalnej Mariana Kościałkowskiego, znakomitego malarza, rysownika i rzeźbiarza. Oba archiwa były niemal kompletne. W papierach Szomańskiego znalazły się również archiwalia związane z działalnością Zrzeszenia Plastyków Polskich w Wielkiej Brytanii, w tym dokumentacja wystaw i organizowanych przez Zrzeszenie spotkań towarzyskich.

Uzupełnieniem obu kolekcji były korespondencje malarzy, katalogi wystaw oraz oryginalne grafiki i rysunki znajdowane w kolejnych latach w niemal każdym z docierających do Torunia archiwum, np. szkice Włodzimierza Kowańko w archiwum Tadeusza Wittlina, gwasze Caziela w korespondencji Jana Ulatowskiego, grafiki Stanisława Gliwy w darze Mai E. Cybulskiej, rysunki Tadeusza Piotrowskiego w papierach Bronisława Przyłuskiego, podarowanych przez Barbarę Gaździk, czy zbiór katalogów i wycinków prasowych w archiwum Tamary Karren.

Coraz większa liczba dzieł sztuki i coraz pełniejsza dokumentacja archiwalna związana z działalnością artystów plastyków na obczyźnie - od pewnego momentu gromadzone osobno, poza głównym, "literackim" obszarem zbiorów Archiwum Emigracji - spowodowały, że w początkach roku 2000 postanowiono położyć szczególny nacisk na gromadzenie prac artystycznych powstałych na obczyźnie zwracając się do przyjaciół Archiwum z prośbą o pomoc. Równocześnie rozpoczęto poszukiwanie i gromadzenie materiałów drukowanych, archiwalnych i fotograficznych dokumentujących działalność polskich artystów, marszandów, galerii i historyków sztuki na emigracji w XX wieku. W odpowiedzi na apel i listy Archiwum otrzymało m.in.: zbiór prac malarskich, graficznych i rysunków oraz archiwalia od Leona Piesowockiego, grafiki i rysunki Piotra Łabużka (podarowane przez Eugeniusza S. Kruszewskiego z Kopenhagi), grafiki, rysunki i dokumentację wystaw: Tadeusza Mysłowskiego, Aleksandra Wernera, Adama Kossowskiego (dar S. Kossowskiej), Mariana Kratochwila (dar Zbigniewa Kratochwila), Janusza Eichlera (dar Krystyny Eichler), Ludwika Lille i Władysława Jahla (dar Jana Winczakiewicza) oraz rzeźby Alfreda Jesiona (dar Danuty Szymańskiej-Jesion). Poza tym dziesiątki pojedynczych prac malarskich, rysunków, grafik, plakatów, fotografii i katalogów wystaw. Archiwum posiada także zbiór kilkuset kart pocztowych-Poloników wydanych poza Polską w XIX i XX wieku (dar Jana Winczakiewicza). Karty pochodzą m.in. z: Francji, Wielkiej Brytanii, Stanów Zjednoczonych, Kanady, Włoch, Szwajcarii, Hiszpanii, Niemiec, Izraela, Bliskiego Wschodu, Rosji.

Trzy dary zasługują jednak na szczególne wyróżnienie. Pierwszym jest sześć prac olejnych Marka Żuławskiego ofiarowanych przez Marylę Żuławską, które mają być wstępem do przekazania w przyszłości archiwum Żuławskiego do Torunia. Drugim - zbiór prac malarskich Zygmunta Turkiewicza (dar Jana Kępińskiego); trzecim, i jak się wydaje najwartościowszym w kontekście potencjalnych badań naukowych, podarowana przez Ryszarda Demela kolekcja rysunków, grafik oraz przede wszystkim pieczołowicie zebranych dokumentów na temat działalności grupy polskich malarzy studiujących i wystawiających w Rzymie (1945-1947) i później w Londynie (1947-2000).

W czerwcu 2001 roku Archiwum Emigracji pozyskało najcenniejszą, jak dotąd, kolekcję związaną ze sztuką polską tworzoną na obczyźnie - zbiór prac i pamiątek po Konstantym Brandlu. Przekazał je do Torunia, wraz z całym własnym archiwum oraz bogatym, liczącym kilkaset pozycji, księgozbiorem, Witold Leitgeber, siostrzeniec artysty, historyk wojskowości z Londynu. Dar Witolda Leitgebera, w części poświęconej Brandlowi, składa się z oryginalnych prac malarza, pamiątek po nim i dokumentacji związanej z obecnością twórczości artysty w Polsce oraz realizacją testamentu, tj. rozdysponowaniem spuścizny Brandla do muzeów i bibliotek. Prócz kompletu kilkuset doskonale zachowanych, sygnowanych odręcznie grafik we wszystkich technikach, ułożonych chronologicznie w kilku teczkach, dar zawiera też pewną liczbę grafik niesygnowanych, prób warsztatowych, odbitek mniej udanych. W teczkach znajdują się ponadto szkicowniki z podróży, rysunki i szkice poprzedzające prace graficzne i malarskie, nieliczne akwarele, gwasze oraz kilka prac olejnych. Osobną wielkość stanowią projekty przygotowanych w 1924 roku, a niezrealizowanych, witraży. Wśród podarowanych Archiwum pamiątek po Brandlu jest teczka grafik innych twórców: XVI-wieczne sztychy, japońskie drzeworyty, XIX- i XX-wieczne francuskie polonica, w tym prace Stefana Mrożewskiego i Karola Mondrala. Są też pamiątki osobiste: paszporty, fotografie, świadectwa, dyplomy, zegarki, sztućce, ordery itp.

We wrześniu 2001 roku utworzono w Archiwum Emigracji Gabinet Konstantego Brandla.

Samodzielne kolekcje, wespół z niewielkimi darami dzieł sztuki, oraz materiałem dokumentacyjnym i fotograficznym, złożyły się na Galerię Sztuki Emigracyjnej. Liczy ona obecnie kilka tysięcy obiektów o wartości badawczej i muzealnej. Jest - jak się wydaje - jedynym tego rodzaju zbiorem pozamuzealnym w Polsce, a dzięki współpracy z historykami sztuki UMK, jest poważnym warsztatem badawczym. Ambicją Archiwum jest udokumentowanie, choćby jedną pracą, działalności artystycznej możliwie największej liczby malarzy, rzeźbiarzy, grafików tworzących na obczyźnie w XX wieku. Udało się to zrealizować w pełni w odniesieniu do prawie stu pięćdziesięciu artystów (oryginalne prace), a w części - do niemal 500 (dokumenty wystaw, noty biograficzne, fotografie, korespondencje itd.). Wśród zgromadzonych dzieł są prace artystów, których twórczość niemal w całości lub w większej części rozwijała się na emigracji, poza wymienionymi wyżej m.in.: Mariana Bohusza-Szyszko, Stanisława Frenkla, Kazimierza Dźwiga, Stanisława Szukalskiego, Krystyny Eichler, Marka Rudnickiego, Henryka Berlewiego, Józefa Piwowara, Janiny Granowskiej-Rennie, Tadeusza Beutlicha, Janiny Jasińskiej-Luterek, Bolesława Leitgebera, Jerzego Stockiego, Wiliama Markiewicza, Jana Głowackiego, Filipa Fingera, Ariki Madeyskiej, Astrid Balińskiej, Tadeusza A. Lewandowskiego, Mieczysława Lurczyńskiego i Zdzisława Ruszkowskiego. Są też prace artystów, którzy przebywali na obczyźnie krótko w czasie II wojny światowej, np. Mariana Walentynowicza, i tych, którzy stali się emigrantami dopiero w latach 70. czy 80. ubiegłego stulecia: Andrzeja Piwarskiego, Barbary Ur, Małgorzaty Paszko, Andrzeja Borkowskiego, Leszka Wiśniewskiego, Michała Rzewuskiego czy Grzegorza Jakubowskiego. Są wreszcie obrazy i rysunki artystów-amatorów, dla których malowanie było formą aktywności dopełniającą twórczość w innych dziedzinach: Haliny Korn-Żuławskiej, Jana Kotta, Krystyny Granowskiej-Strobel i Róży Nowotarskiej.

Dzieła sztuki, jakkolwiek nie są w stałej ekspozycji, były pokazywane przy różnych okazjach (najczęściej jako dokumentacja darowizny) w Bibliotece Uniwersyteckiej. Osobne wystawy mieli Szomański, Lebenstein, Czapski, Żuławski i Brandel, wśród papierów pisarzy i wydawców pokazywane były rysunki Topolskiego, Czermańskiego i Chruścickiego. W miarę potrzeb i możliwości obrazy i rzeźby pokazywane są też poza Archiwum. Płótna Czapskiego wystawione zostały w Muzeum Narodowym w Gdańsku, płótno i rysunki Lebensteina, oleje Fusek-Forosiewicz oraz rzeźba Kopera - udostępnione instytucjom muzealnym w Polsce, a rysunki Mariana Kościałkowskiego, pokazywane w bibliotece uniwersyteckiej w Wilnie. W roku 2003 Archiwum planuje też monograficzną ekspozycję grafiki K. Brandla w galerii "Wozownia" w Toruniu.

Niniejsza wystawa pokazuje zaledwie niewielki fragment zbiorów sztuki Archiwum Emigracji. Ograniczeni miejscem zmuszeni byliśmy dokonać wyboru artystów oraz selekcji ich prac. Należy zaznaczyć, że poza wymienionymi w katalogu, Archiwum posiada również prace innych plastyków, m.in.: E. Chruścickiego, Heleny (Lili) Ciechanowskiej, Tadeusza Cieślewskiego, syna, Marii Czajkowskiej, Zdzisława Czermańskiego, Jerzego Faczyńskiego, M. Fliederbauma, Joanny Fodczuk, Fryderyki Frankowskiej, Bernarda Frydrysiaka, Ireny Fusek-Forosiewicz, Kazimierza Głaza, Mariana Hełm-Pirgo, Ewy Jabłońskiej, Feliksa Stanisława Jasińskiego, Józefa Juszkiewicza, Zygmunta Kamińskiego, Włodzimierza Kowańko, Leszka Fr. Krzyżanowskiego (Lesski), Rafała Malczewskiego, Macieja Marsa, Edwarda Matuszczaka, Tomasza Misztala, Elisabeth Orel, Jana Pieńkowskiego, Franciszka Prochaski, Henryka Siedlamowskiego, Olgi Sienko-Tutton, Czesława Słani, Kazimierza Stachiewicza, Jana Stanisławskiego, Zygmunta Wiśniewskiego, Leona Wyczółkowskiego, Wacława Zawadowskiego, Tadeusza Zielińskiego, Teresy Zwolińskiej-Brzeskiej, Juliana Żebrowskiego.

Archiwum Emigracji zwraca się z prośbą o pomoc w gromadzeniu dzieł sztuki i dokumentacji archiwalnej będącej świadectwem działalności polskich artystów i galerii na świecie w XX wieku. Pomoc w tworzeniu Galerii Sztuki Emigracyjnej będzie bezcennym wkładem w rozwój badań nad historią sztuki polskiej XX wieku. Każdy dar odnotowany zostanie w druku oraz na stronach Archiwum Emigracji w Internecie.

Mirosław Adam Supruniuk

Strona główna