Zofia i Kazimierz Romanowiczowie, marzec 1962 r.

Wiosną 1995 roku Biblioteka UMK pozyskała archiwum księgarni Libella oraz Galerie Lambert założonych i prowadzonych przez Kazimierza Romanowicza w Paryżu z lat 1946-1993, podarowane przez Zofię i Kazimierza Romanowiczów. Wszystkie instytucje założone przez Romanowicza, a były to prócz Libelli -- składnicy książek i księgarni - również założone wspólnie z Władysławem Wantułą ok. 1953 roku wydawnictwo płytowe pod nazwą "Pavilon Record Company", a ponadto wydawnictwo książkowe Libella, które zainaugurowało działalność w 1956 roku wydaniem książki Zofii Romanowiczowej Baśka i Barbara oraz założona w 1959 roku Galerie Lambert, działały w sercu Paryża na wyspie św. Ludwika przy ul. św. Ludwika pod numerem 12 (i 14), w pobliżu Hôtel Lambert i Biblioteki Polskiej.

Libella została zlikwidowana w końcu 1993 roku. Pozostałymi po księgarni książkami Kazimierz Romanowicz obdarował m.in. Bibliotekę Polską, Instytut Polski i Liceum Polskie w Paryżu. Niemałą resztę wysłał do Polski i nade wszystko do bibliotek i szkół polskich na Wschodzie: na Ukrainie, Białorusi i Litwie. Po zlikwidowanej nieco wcześniej Galerie Lambert pozostało archiwum oraz obrazy stanowiące w większości własność Zofii i Kazimierza Romanowiczów. Po płytach wydawanych w latach 50. przez Pavilon Record Co. pozostały stalowe, ciężkie płyty matryc, przechowywane w wiejskim domu Romanowiczów w Jours. Tam też trafiło, po likwidacji księgarni, archiwum Libelli i materiały archiwalne związane z działalnością Galerie Lambert. Część archiwum galerii i prawdopodobnie księgarni przekazał Kazimierz Romanowicz do Biblioteki Polskiej w Paryżu jeszcze przed 1993 rokiem. O archiwum "Libelli" dla Uniwersytetu Mikołaja Kopernika zabiegała przede wszystkim Stefania Kossowska, bliska przyjaciółka Romanowiczów, widząc sens, i potrzebę istnienia w Polsce silnego ośrodka badań nad kulturą emigracyjną. Zainicjowana została w ten sposób korespondencja pomiędzy Rektorem UMK prof. Andrzejem Jamiołkowskim, Biblioteką UMK (M.A. Supruniukiem) a Zofią i Kazimierzem Romanowiczami, której ukoronowaniem było przywiezienie w kwietniu 1995 roku archiwum Libelli do Torunia.

Plakat pierwszej wystawy Galerie Lambert

Archiwum Libelli to w istocie archiwa wszystkich czterech wymienionych wyżej instytucji, które w różnych latach zakładał i prowadził Kazimierz Romanowicz. Materiały archiwalne, podobnie jak działalność tych instytucji, nakładały się na siebie i mieszały tworząc miejscami trudny do odczytania układ. Podstawowym problemem w trakcie porządkowania było wyodrębnienie, tam gdzie to było możliwe bez szkody dla całości archiwum, czterech osobnych zespołów, odpowiadających działającym instytucjom. Udało się to tylko połowicznie. Bez trudu oddzielono akta Galerie Lambert, która posiadała osobne, różne od używanych w Libelli, druki akcydensowe i reklamowe, a korespondencja "urzędowa" dotyczyła przede wszystkim organizowanych wystaw i związanych z tym zabiegów (druk katalogów, plakatów, zaproszeń, itp.). Archiwum Galerie Lambert zawiera niemal komplet listów z wczesnego, najciekawszego okresu, tj. lat 1959-1974. Są tam interesujące korespondencje Konstantego A. Jeleńskiego i Kazimierza Romanowicza, m.in. z Janem Lebensteinem, Tadeuszem Dominikiem, Josaku Maedą i wszystkimi wystawiającymi w tym okresie artystami. Ponadto obszerna korespondencja z czasopismami, galeriami i marszandami paryskimi, z krytykami i historykami sztuki. Są też listy i zamówienia od kupujących obrazy. Archiwum galerii uzupełniają wycinki prasowe, dokumentujące sukcesy artystyczne i finansowe poszczególnych ekspozycji, druki akcydensowe i reklamowe oraz liczne katalogi wystaw (niestety brak kompletu). Są też materiały dokumentujące 20. rocznicę Galerie Lambert obchodzoną w 1979 roku i komplet akt dotyczących wystawy artystów galerii w Tokio. Zachowało się również kilka plakatów, w tym pierwszy - Tadeusza Dominika - z maja 1959 roku. Szczególną wartość mają ponadto księgi pamiątkowe wystaw z wpisami odwiedzających Galerie osób. Jest ich jedynie kilkanaście - księgi te Kazimierz Romanowicz z reguły wysyłał malarzom - pojawiają się w nich nazwiska tej klasy, co Marc Chagall, Alberto Moravia czy Józef Czapski. Dokumentację archiwalną Galerie Lambert uzupełnia skromna dokumentacja fotograficzna dzieł sztuki, wystaw i wernisaży.

Niewielkie ilościowo archiwum Pavilonu trzeba było wyodrębnić z akt księgarni. Część akt, zwłaszcza związanych ze sprzedażą płyt pozostała w zespole Libelli. Wydaje się, że archiwum wydawnictwa płytowego Pavilon Record Co. jest prawie kompletne. Brak w nim co prawda wielu podstawowych informacji, jak np. spisu wydanych płyt, czy materiałów reklamowych, ale jest to najpewniej całość zachowanych akt. Szczególną wartość mają oryginalne materiały reklamowe z lat 50. i korespondencja z osobami kupującymi płyty. Archiwum zawiera ponadto drobne publikacje nutowe, szkice partytur utworów muzycznych nagrywanych na płytach Ballady oraz projekty logo wytwórni opracowane przez Władysława Szomańskiego. Romanowiczowie podarowali Bibliotece UMK również kilkanaście oryginalnych płyt Pavilonu wydrukowanych z matryc własnych i "Polonii".

Zofia i Kazimierz Romanowiczowie oraz K.A. Jeleński na wystawie J. Lebensteina w Galerie Lambert w 1961 r.

Najobszerniejsze jest archiwum księgarni, które zostanie w przyszłości uzupełnione o materiały finansowe znajdujące się jeszcze w Jours. W Toruniu są, poza wyjątkami, głównie akta od roku 1956 do początków lat 90. (przede wszystkim z lat 70. i 80.). Brak zupełnie korespondencji z lat wcześniejszych. Z informacji od K. Romanowicza wynika, że akta te mogły się nie zachować. Archiwum obejmuje zarówno korespondencję handlową - sprzedaż i kupno książek, zamówienia i rozliczenia finansowe z wydawcami, księgarniami, bankami - jak i materiały dokumentacyjne dotyczące pomieszczeń księgarni, zatrudnienia pracowników, wieczorów autorskich (w tym dokumentacja fotograficzna, np. ze spotkania autorskiego z Józefem Czapskim), reklamy i inne. Zachowała się również, choć niewielka, korespondencja z czytelnikami książek. Najcenniejszą jak się zdaje jest korespondencja z Instytutem Literackim, dla którego Libella była od 1946 roku głównym sprzedawcą i przez lata wydawcą książek i "Kultury". Na szczególną uwagę zasługuje też Księga pamiątkowa "Libelli" założona w listopadzie 1946 roku, lecz prowadzona nieregularnie od stycznia 1947 do 1959 oraz od 1969 do 1993 roku, zawierająca wpisy wielu osobistości polskiego wychodźstwa: Józefa Czapskiego, Andrzeja Bobkowskiego, Stanisława Kopańskiego, Aleksandra Janty, Kajetana Morawskiego, Witolda Małcużyńskiego, Władysława Andersa, Józefa Łobodowskiego, Jana Bielatowicza, ks. Józefa Gawliny, Wita Tarnawskiego, Stanisława Barańczaka, Tadeusza Kopera, Mieczysława Grydzewskiego, Zygmunta Nowakowskiego, Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Czesława Miłosza i innych. Wraz z archiwum Libelli trafiła do Torunia również maszyna do pisania, której pierwszym użytkownikiem był gen. Władysław Sikorski.

Archiwalia Wydawnictwa "Libella" są wtopione zarówno w archiwum Libelli, jak i w archiwum Zofii Romanowiczowej (rękopisy i maszynopisy jej książek drukowanych w Libelli) i trudno je rozdzielić. Zachowały się też jedynie akta z lat 70. i 80. Osobno przechowywane są maszynopisy ostatnich książek wydanych przez Libellę w serii "niebieskiej". Archiwum zawiera ponadto korespondencję z autorami wydawanych książek i recenzentami oraz instytucjami finansującymi ich druk. W części tej znajdują się też maszynopisy książek, które nie zostały z różnych względów oddane do druku, w tym interesująca, zagadkowa dwutomowa powieść sygnowana nazwiskiem (pseudonimem?) Maker Pas pt. "...Albo jeszcze dalej", a ponadto: A. Kowalczykowej "Józef Piłsudski, romantyczny rodowód i taktyka", K. Pawlaka "Atramentowa anarchia", T. Łopuszańskiego "O odnowę społeczną i moralną Narodu Polskiego", W. Kwiatkowskiej "Grudzień'70 w Gdyni" czy "Z nami w nadziei i rozpaczy. Ankieta RWE z okazji 10-lecia pontyfikatu Jana Pawła II".

Więcej informacji w książce: Libella. Galerie Lambert. Szkice i wspomnienia, oprac. i red. M. A. Supruniuk. Toruń: Uniwersytet Mikołaja Kopernika, 1997.

INWENTARZ ARCHIWUM GALERIE LAMBERT

Inwentarz opracowany w ramach grantu pn. Źródła do historii sztuki polskiej na świecie – inwentarze (realizowany w latach 2020–2023, umowa nr SONB/SP/465096/2020) dofinansowany został z programu Ministra Edukacji i Nauki „Społeczna Odpowiedzialność Nauki” w kwocie 222 800,00 zł.

Strona główna