Najważniejszą kolekcją archiwalną w Archiwum Emigracji Biblioteki UMK jest bez wątpienia archiwum redakcyjne "Wiadomości", tygodnika literackiego założonego i przez wiele lat prowadzonego w Londynie przez Mieczysława Grydzewskiego, a po jego śmierci w 1970 roku - przez Michała Chmielowca i od 1973 przez Stefanię Kossowską. Pismo ukazywało się z niewielką przerwą od marca 1940 roku do kwietnia 1981 i było kontynuacją kilku przedwojennych pism literackich założonych i redagowanych przez M. Grydzewskiego, w tym głównie "Wiadomości Literackich" i "Skamandra".

Nie wiemy, co stało się z archiwami redakcyjnymi warszawskich "Wiadomości Literackich" i "Skamandra", które znajdowały się w chwili wybuchu wojny w lokalu obu redakcji przy ulicy Złotej 8 m. 5. Nie mamy informacji, by miały być ewakuowane z Warszawy, czy zabezpieczone przez opuszczającego stolicę w początkach września Grydzewskiego. Nie wiemy też jaki los spotkał prywatne papiery M. Grydzewskiego; ani jeden fragment tych materiałów nie trafił nigdy do którejkolwiek biblioteki naukowej w Polsce czy na aukcję rękopisów. Pojawiały się jedynie pojedyncze książki z dedykacjami dla redaktora "Wiadomości", te jednak - jak się wydaje - mogły znaleźć się poza biblioteką Grydzewskiego jeszcze przed wojną. Najprawdopodobniej, o ile archiwa te nie uległy zniszczeniu we wrześniu 1939 roku, spłonęły w czasie bombardowania Warszawy, albo podczas powstania warszawskiego, ewentualnie zostały zniszczone lub rozproszone w czasie ewakuacji miasta w pierwszej połowie października 1944 roku¹. Dom Grydzewskich przy ul. Złotej 8, w którym mieściła się redakcja "Wiadomości Literackich", palił się w czasie powstania wielokrotnie, chociaż stał jeszcze, gdy ewakuowano ludność Warszawy. Dom ten odegrał w powstaniu znaczną rolę, przechowywano w nim broń i składowano amunicję oddziałów powstańczych. Po wojnie z domu Grydzewskich nie pozostało nic, a wszelkie poszukiwania archiwaliów nie dały rezultatów².

"Wiadomości Literackie" odrodziły się w marcu 1940 roku w Paryżu, dzięki prywatnej pomocy i zasiłkowi rządu, jako "Wiadomości Polskie, Polityczne i Literackie" i ukazywały w stolicy Francji od połowy czerwca 1940 roku do początków czerwca roku następnego. Odpływając do Anglii Grydzewski zabrał ze sobą jedyny zachowany egzemplarz ostatniego paryskiego numeru pisma³ i najpewniej całą niewielką korespondencję redakcyjną. W Paryżu zostało wyposażenie redakcji, meble i przygotowany do ostatniego numeru skład papieru. Rozliczeniem finansowym okresu paryskiego zajął się Antoni Borman dopiero w 1945 roku. Część mebli kupiła m.in. Księgarnia Polska.

List Witolda Gombrowicza do "Wiadomości"

Losy archiwum parysko-londyńskiego tygodnika nie są jasne. Z lat 1940-1944, tzn. głównie londyńskiego okresu działalności "Wiadomości Polskich", zachowała się w archiwum "Wiadomości" jedynie niewielka część korespondencji urzędowej z Ministerstwem Informacji i innymi agendami Rządu RP na Uchodźstwie oraz władzami brytyjskimi, w tym. m.in. listy Stanisława Kota i Antoniego Balińskiego z 1940 roku, będące swego rodzaju "świadectwem moralności" pisma przenoszonego do Londynu, oraz korespondencja z ministrem Stanisławem Strońskim w sprawie cenzurowania tygodnika. Przez lata wydawało się, że po likwidacji wydawnictwa M.I. Kolin (londyńskiego wydawcy "Wiadomości Polskich"), która nastąpiła niemal równocześnie z zamknięciem pisma w 1944 roku, przepadło archiwum redakcyjne "Wiadomości" znajdujące się w lokalu wydawnictwa początkowo przy 36 Great Russell Street, a od 1943 roku przy 229-231 High Holborn, a powstałe w miejsce Kolina wydawnictwo i księgarnia "Orbis" przejęły jedynie prawa autorskie do wydawanych wcześniej książek, część personelu i być może nie zrealizowane rękopisy książek. Zaginąć miały rękopisy Kwiatów polskich oraz cała przebogata korespondencja z J. Tuwimem, J. Lechoniem, K. Wierzyńskim, M. Pawlikowską, A. Słonimskim, K. Pruszyńskim i in. Tymczasem w czerwcu 1998 roku na aukcji książek Antykwariatu Naukowego w Łodzi zgłoszono do sprzedaży kilkadziesiąt listów z lat 1940-1942 Zygmunta Nagórskiego (syna), Józefa Łobodowskiego, Mieczysława Lisiewicza, Bolesława Leitgebera i Jerzego Horzelskiego, które stanowią część zaginionego archiwum "Wiadomości Polskich, Politycznych i Literackich". Kilka miesięcy później, w listopadzie 1998 roku, na aukcji książek i rękopisów w Bydgoszczy licytowane były 54 listy Zygmunta Nowakowskiego do M. Grydzewskiego, pochodzące dowodnie z tego samego źródła. Bibliotece UMK w Toruniu udało się pozyskać wszystkie te listy i włączyć je do archiwum "Wiadomości". Pozwala to mieć nadzieję, że być może chociaż część wojennego archiwum tygodnika udało się uratować przed zniszczeniem.

W kwietniu 1946 roku Grydzewski wznowił wydawanie "Wiadomości" w nowym lokalu na 27 Rosary Gardens, gdzie redakcja tworzona była praktycznie od zera. Dopiero w połowie lat 50. pismo wróciło na Great Russell Street (przy ulicy tej znajduje się British Museum), tym razem pod numer 67. Tam też przygotowywane były kolejne numery tygodnika aż do ostatniego z kwietnia 1981 roku.

Jeszcze przed likwidacją "Wiadomości" w marcu 1981 roku, powiernicy tygodnika zdecydowali o zdeponowaniu archiwów "Wiadomości" w Fundacji z Brzezia Lanckorońskich. Część księgozbioru Grydzewskiego (teatralia), dziesiątki nieoprawnych kompletnych roczników tygodnika, setki luźnych numerów i książki dotyczące spraw polskich już w styczniu 1981 roku otrzymała Biblioteka Polska w Londynie, ponad sto książek - głównie literaturę francuską - przekazano do Instytutu Francuskiego w Londynie, niewielką liczbę książek i czasopism otrzymała księgarnia "Orbis" i Polska Fundacja Kulturalna, a siedem oryginalnych linorytów S. Gliwy z 1944 roku pt. "Monte Cassino" przekazano do Muzeum Generała Sikorskiego. Resztę przygarnęła - oddając do dyspozycji obszerny pokój - londyńska siedziba Fundacji z Brzezia Lanckorońskich przy 20 Eardley Crescent. Archiwum "Wiadomości", zdeponowane i przechowywane u Lanckorońskich przez ponad trzynaście lat, było swego rodzaju skansenem. Znajdowały się w nim meble i wyposażenie dawnej redakcji, obrazy, pamiątki po redaktorze M. Grydzewskim, część książek z obszernej i bardzo specyficznej podręcznej biblioteki Grydzewskiego, oprawne komplety roczników czasopism i paczki korespondencji redakcyjnej z lat 1946-1981. Nie ma i nie było prawie nigdy w archiwum rękopisów; jeżeli ukazywały się w tygodniku, ginęły w koszu drukarni, jeżeli nie - kolejni redaktorzy zwracali je autorom. Niewielki lokal redakcji nie był w stanie pomieścić wszystkich napływających przez prawie czterdzieści lat, czasem bardzo wybitnych utworów. Te, które mimo wszystko zachowały się wśród listów, zawdzięczają ocalenie temu, że stanowiły fragment korespondencji. Brak również większości kopii listów Grydzewskiego i Chmielowca, chociaż obaj prowadzili rozległą, także prywatną korespondencję. Jedynie ostatnia redaktor tygodnika, Stefania Kossowska, zachowywała kopie wysyłanych listów. Listy Grydzewskiego, jakkolwiek częste, nie zachęcały do rozwlekłej korespondencji. Redaktor pisał zwięźle, odpowiadając jedynie na pytania i stawiane mu zarzuty. Zachowały się natomiast kopie niemal całej korespondencji z urzędami i instytucjami brytyjskimi, francuskimi i, w części, polskimi, emigracyjnymi.

Korespondencja pisarzy i publicystów współpracujących z "Wiadomościami" jest archiwum szczególnym. Zawiera informacje zarówno o piśmie - sposobie jego redagowania - jak i nie znane bliżej dane biograficzne dotyczące autorów, w tym pisarzy "jednej książki", nie istniejących praktycznie poza łamami londyńskiego tygodnika. Jest to również znakomity materiał do studiów nad losami i historią polskich instytucji emigracyjnych i polonijnych oraz niezwykle złożonymi relacjami Kraj-emigracja. Rację ma Rafał Habielski pisząc, że zebrane w archiwum listy są "źródłem nie tylko do dziejów pisma, lecz także źródłem do zbiorowej biografii jego współpracowników" ⁴. I - dodajmy - znakomitym źródłem do dziejów kultury polskiej na uchodźstwie i emigracji w ogóle.

Archiwum z lat 1946-1981 jest niemal kompletne. Brak jedynie akt ankiety przeprowadzonej przez Grydzewskiego w latach 50. na temat Conrada wśród pisarzy angielskich i amerykańskich oraz, niestety, dużej partii listów skamandrytów. W numerze 2 z 1981 roku ostatnia redaktor tygodnika zamieściła "Ostrzeżenie": "Doszło do naszej wiadomości, że listy Jana Lechonia do redaktora Grydzewskiego zostały sprzedane jednemu z uniwersytetów amerykańskich. (Nie podajemy bliższych danych, gdyż sprawa jest w rękach adwokatów). Listy te jak i cała korespondencja poetów Skamandra i innych znanych pisarzy z red. Grydzewskim została usunięta z prywatnego archiwum redakcji bez wiedzy i zgody redaktora i powierników «Wiadomości». Ostrzegamy biblioteki w kraju i za granicą - zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych - przed nabywaniem jakichkolwiek listów do red. Grydzewskiego czy redakcji «Wiadomości», gdyż stanowią one własność «Wiadomości» bezprawnie im zabraną. Wykonawcy testamentu red. Grydzewskiego, którzy są jednocześnie powiernikami (Trustees) «Wiadomości», zastrzegają sobie wszelkie prawa do tej korespondencji i jakiekolwiek jej wykorzystanie (przedruk, reprodukcja itp.) będą uważać za naruszenie tych praw" ⁵.

W tym samym numerze "Wiadomości" zamieszczony został nekrolog Haliny Wierzyńskiej, wdowy po Kazimierzu Wierzyńskim. Będąc opiekunką spuścizny po poecie wypożyczyła z archiwum "Wiadomości" większość jego listów do Grydzewskiego. Korespondencja ta trafiła do Biblioteki Polskiej w Londynie, gdzie znajduje się wraz z innymi materiałami przekazanymi przez wdowę⁶. Archiwum jest jednak nadal właścicielem praw autorskich tych listów.

W archiwum "Wiadomości" znajduje się jedyny istniejący oryginalny komplet wszystkich pism (w tym również wszystkich przedwojennych) założonych i redagowanych przez Mieczysława Grydzewskiego. Jest tam również komplet opracowanych przez Grydzewskiego w latach 1945-1947 almanachów i antologii, które wypełniły i rekompensowały redaktorowi okres "bezczynności" ⁷. Roczniki wojennych "Wiadomości Polskich, Politycznych i Literackich" (1940-1944) zawierają słynny numer 14/15 z czerwca 1940 roku, o którym pisze Grydzewski w liście do Tuwima z 4 lipca 1940 roku: "Ja z Bormanem i Stasiem Balińskim wyjechałem z Paryża dnia 11 po wydaniu nr 14/15 «Wiadomości», który jest rzadkością bibliograficzną, bo ocalał tylko jeden egzemplarz, reszta została w Paryżu..." ⁸.

Pokój redakcyjny "Wiadomości" w Bibliotece UMK w Toruniu

Archiwum "Wiadomości" trafiło do Torunia w październiku 1994 roku nieuporządkowane. Układ korespondencji w paczkach-poszytach odpowiadał w ogólnym zarysie układowi nadanemu w trakcie archiwizowania po wykorzystaniu do bieżących prac redakcyjnych. Był to układ chronologiczno-alfabetyczny. Ramy chronologiczne poszczególnych zestawów korespondencji uwarunkowane były pojemnością segregatorów. W okresie najwcześniejszym, gdy pismo rozwijało się i ze względu na niewielką objętość drukowało w nim niewielu autorów, listy były rzadsze: korespondencja z lat 1946-1949 zebrana została łącznie. W latach późniejszych, np. 1968, 1969, 1970, listy z każdego roku gromadzone były osobno. Układ alfabetyczny nie był ściśle przestrzegany, a korzystanie z materiałów w latach wcześniejszych dodatkowo zakłóciło ten układ. Część listów wybitnych pisarzy i współpracowników "Wiadomości" została wyodrębniona z poszytów i opisana w osobnych teczkach osobowych. Robił to głównie R. Habielski w trakcie prac nad edycją wyboru listów oraz, w mniejszym zakresie, Anna i Mirosław Supruniukowie w czasie inwentaryzacji przeprowadzonej w sierpniu 1994 roku. Wydzielono w ten sposób listy 34 pisarzy i publicystów. Ogółem w archiwum znajdowało się 112 paczek-poszytów z korespondencją, po kilkaset listów w każdej; 28 teczek wydzielonych; 14 teczek materiałów nie związanych z pracą redakcji tygodnika i pracami jury Nagrody "Wiadomości". Były też książki, meble, oprawne roczniki czasopism, pamiątki i obrazy.

W latach 1996-1998, dzięki wsparciu finansowemu Komitetu Badań Naukowych, archiwum redakcyjne zostało uporządkowane. Wydzielono i scalono całą korespondencję osobową "Wiadomości" uzyskując ponad pięć tysięcy teczek z listami tak wybitnych osobistości polskiej kultury i literatury z emigracji i kraju, jak: Stefan Badeni, Jan Badeni, Stanisław Baliński, Barbara i Andrzej Bobkowscy, Antoni Borman, Tadeusz Borowski, Andrzej Chciuk, Adam Ciołkosz, Maria i Józef Czapscy, Zdzisław Czermański, Maria Danilewicz Zielińska, Ferdynand Goetel, Witold Gombrowicz, Oskar Halecki, Zygmunt Haupt, Marian Hemar, Gustaw Herling-Grudziński, Marek Hłasko, Kazimiera Iłłakowiczówna, Wacław Iwaniuk, Jarosław Iwaszkiewicz, Konstanty A. Jeleński, Jerzy Kosiński, Stefania Kossowska, Jan Kott, Janusz Kowalewski, Irena Krzywicka, Marian Kukiel, Maria Kuncewiczowa, Leo Lipski, Józef Łobodowski, Józef Mackiewicz, Stanisław Mackiewicz, Rafał Malczewski, Czesław Miłosz, Tadeusz Nowakowski, Zygmunt Nowakowski, Beata Obertyńska, Jan Parandowski, Sergiusz Piasecki, Jerzy Pietrkiewicz, Adam Pragier, Edward Raczyński, Zofia Romanowiczowa, Jerzy Stempowski, Tymon Terlecki, Feliks Topolski, Barbara Toporska, Julian Tuwim, Leopold Tyrmand, Stanisław Vincenz, Melchior Wańkowicz, Aleksander i Ola Watowie, Kazimierz i Halina Wierzyńscy, Józef i Halina Wittlinowie, Stanisław Wygodzki, Wacław A. Zbyszewski, Karol Zbyszewski.