TORUŃSKA SPOŁECZNA BIBLIOTEKA (1977-1981)

Barańczak Stanisław, Ja wiem, że to niesłuszne Czapski Józef, Wspomnienia starobielskie Miłosz Czesław, Gucio zaczarowany. Śpiewnik warchoła

Toruńska Społeczna Biblioteka - opis

  1. Barańczak Stanisław, Ja wiem, że to niesłuszne. [Przedmowa Adam Michnik]. [Warszawa]: Niezależna Oficyna Wydawnicza, [1978], IV, 46, [6] s.; 22 cm.
  2. Czapski Józef, Wspomnienia starobielskie. [Warszawa]: Niezależna Oficyna Wydawnicza, 1979, 2, [58] s.; 20 cm.
  3. Miłosz Czesław, Gucio zaczarowany. Warszawa: Niezależna Oficyna Wydawnicza Nowa, [1980], 36 s.; 21 cm.
  4. Śpiewnik warchoła. [Warszawa]: Niezależna Oficyna Wydawnicza Nowa, [1979], [2], 73, [1] s.: nuty; 20 cm.
  5. Karta katalogowa z Toruńskiej Społecznej Biblioteki (awers).
  6. Karta katalogowa z Toruńskiej Społecznej Biblioteki (rewers).

Pierwsze książki, broszury i czasopisma wydawane w Polsce poza cenzurą po roku 1976 ukazywały się w niewielkich nakładach od kilkudziesięciu do kilkuset egzemplarzy. Rozprowadzane były niemal wyłącznie w wielkich miastach i w zamkniętych środowiskach autorów, drukarzy i kolporterów, którzy niechętnie dzielili się zdobyczą1. Książki przesyłane do dużych bibliotek naukowych (a dbały o to niemal wszystkie oficyny podziemne) trafiały, analogicznie jak wszelkie wydawnictwa emigracyjne, do działu cymeliów lub prohibitów i korzystanie z nich uwarunkowane było zgodą dyrekcji. Dlatego działalność Studenckich Komitetów Solidarności (SKS), funkcjonujących w niemal każdym mieście uniwersyteckim, skierowana była na nacisk opinii studenckich i naukowych na dyrekcje największych bibliotek w sprawie zwolnienia prohibitów. Udało się to tylko w nielicznych książnicach w Polsce i to dopiero w końcu 1981 roku, m. in. w Bibliotece Uniwersyteckiej w Toruniu

Ograniczenie dostępu do cymeliów (rer-ów, jak nazywano te książki w Bibliotece UJ, czy prohibitów) w bibliotekach państwowych, a także zwiększenie nakładów wydawanych w "drugim obiegu" książek, związane z wykorzystaniem efektywniejszych technik druku, spowodowało szersze zainteresowanie publikowanymi poza cenzurą tekstami. Zaczęły powstawać, głównie w środowiskach uniwersyteckich, niezależne biblioteki2.

Po roku 1976, po powstaniu w Polsce niezależnego obiegu wydawniczego i czytelniczego, nastąpiło również wyraźne natężenie wysyłek książek i czasopism emigracyjnych do kraju, przede wszystkim wydawnictw Instytutu Literackiego w Paryżu3. Głównym ich odbiorcą stała się powstała w 1977 roku, prowadzona przez Teresę Bogucką, pierwsza w Polsce warszawska niezależna biblioteka książek zakazanych, dysponująca w 1978 roku 300 ich tytułami, 106 numerami Kultury i 18 Zeszytami Historycznymi4. Książki emigracyjne trafiały do Warszawy w wielu egzemplarzach i stamtąd rozdawane były do innych zakładanych w końcu lat 70. niezależnych bibliotek w całej Polsce. Czytelnikami niezależnych bibliotek byli zarówno uczniowie szkół średnich jak i emeryci, chociaż największą grupę stanowili studenci, zwłaszcza uczestnicy spotkań Towarzystwa Kursów Naukowych.

Społeczna Biblioteka w Toruniu, zwana też Biblioteką Wydawnictw Niezależnych5, powstała jesienią 1978 roku, chociaż dopiero w marcu roku następnego poinformowano o jej istnieniu mieszkańców Torunia w ulotce-apelu. Podstawę jej księgozbioru stanowiły książki i czasopisma wydane poza zasięgiem cenzury w kraju, podarowane przez osoby prywatne i podziemne wydawnictwa. Pokaźną liczbę 40 książek "2 obiegu" przekazał Wiesław Cichoń. Dzięki kontaktom z Mirosławem Chojeckim, szefem NOW-ej, uzyskał on 10% rabat przy zakupie książek oraz pewność, że dotrą do Torunia wszystkie nowości wydawnicze6. Równocześnie Antoni Stawikowski nawiązał współpracę z istniejącą od grudnia 1977 roku Niezależną Biblioteką Dzieł Zakazanych w Warszawie, prowadzoną przez Teresę Bogucką i Iwonę Korzeniewską; obie panie zobowiązały się gromadzić i kupować książki dla Torunia. W 1979 roku Teresa Bogucka przekazała toruńskiej bibliotece wiele cennych książek bezpłatnie ułatwiając kontakt z wydawcami7. W marcu tegoż roku Grupa Założycieli Społecznej Biblioteki zwróciła się do społeczeństwa toruńskiego z apelem o pomoc w gromadzeniu zbiorów. Ważną częścią zasobu Społecznej Biblioteki były książki emigracyjne - głównie wydawnictwa Instytutu Literackiego. Docierały one do Torunia z "biblioteki centralnej" z Warszawy, ale większość - pisał Antoni Stawikowski w liście do Jerzego Giedroycia w 1980 roku - przywozimy do Kraju sami8. Książki odbierane były w polskich bibliotekach w Paryżu i Londynie (Z POSKU otrzymałem około 30 pozycji, które wiozę dla toruńskiej społecznej biblioteki9), w polskich księgarniach, w redakcjach czasopism itp. W każdym niemal europejskim kraju, w którym zatrzymywali się Polacy, dostępny i ogólnie znany był przynajmniej jeden adres, pod który mógła zgłosić się po darmowe książki i czasopisma osoba wracająca do Polski. Bardzo często były to adresy oficjalnych przedstawicieli Instytutu Literackiego. Wydawnictwa Kultury stanowiły większość rozdawanych tą drogą książek. Praktykowana była też wysyłka Kultury i książek na adresy wskazane przez krajowego odbiorcę (głównie w Niemczech i Szwecji), skąd zabierane były do Polski przez rodziny lub okazję. W ten właśnie sposób - przez oba państwa niemieckie - docierała do Torunia Kultura. Antoni Stawikowski uzyskał w Kulturze bezpłatny abonament wszystkich wydawnictw Instytutu Literackiego, które wysyłane były do jego wuja Arno Gerkewitza w Niemczech Zachodnich, a ten jako niewidomy rencista odwiedza rodzinę w NRD lub w Polsce i przywozi Kultury10.

Pierwsza próba katalogu Społecznej Biblioteki przygotowana została w połowie 1979 roku w formie przebitek maszynopisowych i kopii odręcznych w niewielkim nakładzie kilkunstu egzemplarzy. Spis zawierał osobno wykaz książek, osobno Czasopism będących w posiadaniu Społecznej Biblioteki w Toruniu. Zaznaczono w nim zaledwie trzy numery Zeszytów Historycznych oraz 40 zeszytów Kultury z lat 1956-1979, w tym pełne roczniki 1977 i 1978. Pełny katalog Biblioteki, poprzedzony listem-apelem Do czytelnika ukazał się w październiku 1979 roku, w formie kilku, spiętych stron formatu A-4, maszynopisu powielonego jednostronnie w światłokopiach i kserokopiach. Księgozbiór liczył wówczas 24 tytuły pism i biuletynów wydawanych poza obiegiem cenzury, w tym najważniejsze tj.: Zapis, Komunikat KOR, Biuletyn Informacyjny KOR, Bratniak, Robotnik cztery tytuły pism emigracyjnych, w tym duże komplety Kultury, Aneksu i Zeszytów Historycznych oraz 162 tytuły książek i broszur krajowych i emigracyjnych. Była też niewielka liczba książek wydanych w języku angielskim11. W roku 1980 powstał najpewniej kolejny, uzupełniony o nowe nabytki, katalog biblioteki wydany na hektografie w formacie A-4. Dysponujemy jedynie fragmentem tego wydawnictwa - kilkoma kartami ze spisem czasopism - ale można przyjąć, że podobnie jak wcześniej, katalog obejmował całość zbiorów. Ostatni i najpełniejszy katalog, uzupełniony i powiększony o liczne nowe wydawnictwa książkowe, w mniejszym formacie A-5, powielony w tej formie światłokopii, przedstawiał stan zbiorów Biblioteki na dzień 27 marca 1981 roku12. Zbiory Biblioteki, dzięki darowiznom i zakupom zwiększyły się w porónaniu z rokiem 1979 prawie dwukrotnie do 36 tytułów pism i biuletynów krajowych, sześciu tytułów pism emigracyjnych i niemal 280 tytułów książek (liczne tytuły w wielu egzemplarzach). Biblioteka posiadała też katalog kartkowy, uzupełniany bieżąco13.

W końcu 1981 roku było w Bibliotece prawie 2 tys. tytułów książek i czasopism, w tym ponad 100 numerów Kultury (także wydania miniaturowe, drukowane w Paryżu specjalnie z myślą o czytelniku w Polsce) oraz ponad 50 książek ze znakiem jońskiej kolumny, w tym dzieła Aleksandra Sołżenicyna, Czesława Miłosza, Witolda Gombrowicza, Józefa Mackiewicza i Andrieja Sacharowa oraz bestseller lat 70-tych w bibliotekach społecznych i niezależnych wydawnictwach - Andreja Amalrika, Czy Związek Sowiecki przetrwa do 1984 roku?14

Opracowano technikę udostępniania zbiorów, która zapewniała bezpieczeństwo posiadanych książek, ale w znacznym stopniu wpłynęła na mniejsze zainteresowanie i niezbyt imponującą liczbę czytelników15. O miejscu przechowywania książek Społecznej Biblioteki wiedziały jedynie dwie osoby, te zaś kontaktowały się w wyznaczone dni ze starszymi pięcioosobowych grup którzy zbierali zamówienia. Książki wypożyczano bezpłatnie na okres 2 tygodni. Zastosowane środki bezpieczeństwa zaproponowane przez Wiesława Cichonia spowodowały, że zbiory Społecznej Biblioteki nigdy nie wpadły, a książki podlegały konfiskacie jedynie w czasie rewizji u czytelników. Opracowaniem katalogu zajęły się Katarzyna Kałamajska16 i Grażyna Chmiel, one też zabiegały o uzupełnianie zbiorów o pozycje wydane w niezależnym obiegu wydawniczym w Toruniu.

W połowie 1981 roku księgozbiór Społecznej Biblioteki podarowany został Zarządowi Regionu NSZZ "Solidarność". Przekazanie miało nastąpić po ponownym opracowaniu i uzupełnieniu katalogu, którego podjęła się Krystyna Kuta. Nie udało się jednak przenieść zbiorów przed 13 grudnia i dzięki temu uniknęły one konfiskaty.

Losy księgozbioru po ogłoszeniu stanu wojennego są trudne do odtworzenia. W latach 1982-1989, po ukryciu i podzieleniu, biblioteka funkcjonowała w podziemiu w bardzo ograniczonym zakresie. Część książek trafiła do rąk prywatnych, inne wtopiły się w działające w środowisku toruńskim podziemnne biblioteki na Uniwersytecie i w zakładach pracy. Tą drogą, po likwidacji bibliotek studenckich, kilkanaście książek i czasopism znalazło się w bibliotece założonego w kwietniu 1989 roku w Toruniu przez Annę i Mirosława Supruniuków Toruńskiego Towarzystwa Książki Niezależnej, działającego przy UMK. W połowie 1989 roku księgozbiór Społecznej Biblioteki, uzupełniony o nabytki z lat 1982-1989 (głównie z darów), trafił do pomieszczeń Zarządu Regionu przy ulicy Mickiewicza, stając się biblioteką związkową. Nie doczekał się niestety opracowania, nie udało się odzyskać wielu zaginionych pozycji. W latach 1989-1995 uzupełniono jedynie katalog kartkowy. W 1995 roku cała biblioteka związkowa przekazana została wraz z katalogiem kartkowym Bibliotece Uniwersyteckiej w Toruniu. Książki i czasopisma wcielone zostały do księgozbioru, katalog oraz druki ulotne znalazły się w Sekcji Dokumentów Życia Społecznego.

Zbiegiem okoliczności dysponujemy materiałami, które pozwalają w przybliżeniu odtworzyć zainteresowania czytelników Społecznej Biblioteki w latach 1978-1981. Są to zarówno drukowane katalogi uzupełniane ręcznie przez opiekunów biblioteki, jak i zachowany w dużej części katalog kartkowy. Porównanie kartek z katalogu z drukowanym spisem z marca 1981 roku pozwala zauważyć, że zaginęły głównie - o ile wogóle były - kartki z opisem czasopism (są jedynie dla Kultury paryskiej), druków ulotnych oraz nielicznych książek. Nie sposób powiedzieć jak wielu. Najciekawsze, najbardziej poszukiwane tytuły znajdowały się w Bibliotece w kilku egzemplarzach, każdy posiadał osobną kartkę i osobną sygnaturę składającą się z cyfry rzymskiej i arabskiej, odwzorowaną również w prawym górnym rogu okładki i karty tytułowej. W drukowanym w formie broszury katalogu nie uwzględniono niestety informacji o liczbie egzemplarzy danego tytułu i możemy się jedynie domyślać, przez analogię, że brak jest kartek katalogowych kilku książek z lat najwcześniejszych (1977-1978), np. wczesnych książek Miłosza, Gombrowicza, prac Adama Michnika, Leszka Moczulskiego, Jacka Kuronia i innych. W kilku wypadkach widać wyraźnie, że kartki zaginione przed 1989 rokiem zostały uzupełnione po powrocie biblioteki do Zarządu Regionu NSZZ "Solidarność".

Książki podzielono w Bibliotece na działy rzeczowe, sygnatura zawierała informację o tematyce i miejscu na regale. W katalogu z 1979 roku wyróżniono następujące działy:

I - czasopisma krajowe; II - czasopisma emigracyjne; III - komunikaty, apele, biuletyny, oświadczenia; IV - dokumenty; V - listy, wywiady, wspomnienia; VII - publicystyka społeczno-polityczna; VIII - poezja i wierszowane utwory satyryczne; IX - proza; X - inne; XI - książki obcojęzyczne. Brak było działu nr VI. W katalogu z 1981 roku zlikwidowano działy X i XI.

Katalog kartkowy spełniał w latach 1978-1981 dwie funkcje: był informatorem - w miarę bieżącym - o stanie księgozbioru, nabytkach, ilości posiadanych egzemplarzy, itp., z drugiej był rejestrem wypożyczeń. Na odwrocie każdej kartki wypożyczanej książki, broszury czy czasopisma zaznaczano datę wypożyczenia oraz inicjały lub numer czytelnika. Po zwrocie egzemplarza informację tę wymazywano lub zamazywano. W ten sposób kontrolowano zarówno obieg książki, punktualność zwrotu, jak i statystykę zainteresowania. Nie sposób jednak określić, czy procedurę tę prowadzono systematycznie. Oryginalne kartki katalogu z lat 1978-1981 zachowały te notatki. Najstarsze zapisy wypożyczeń pochodzą z roku 1979. Autopsja pozwala wyróżnić, na podstawie zamieszczanych symboli, co najmniej 30 czytelników17. Mimo to możliwe jest zaobserwowanie preferencji czytelników Społecznej Biblioteki. Najczęściej wypożyczane były (w nawiasie liczba wypożyczeń):

A. Amalrik, Czy Związek Sowiecki przetrwa do roku 1984? (20); K. Brandys, Nierzeczywistość (17); Czarna księga cenzury PRL (Z księgi zapisów GUKPPiW) (20); T. Konwicki, Mała apokalipsa (17); A. Sołżenicyn, Archipelag GUŁag (19); A. Sołżenicyn, Krąg pierwszy (20); Zeszyty Polskiego Porozumienia Niepodległościowego (PPN) (18); B. Lewickyj, Teror i rewolucja (13); A. Steinsbergowa, Widziane z ławy obrończej (13); M. Tarniewski, Krótkie spięcie (14); M. Żuławski, Wojna z Rosją o niepodległość (11).

Z powyższego zestawienia wyraźnie wynika, że czytelnicy Społecznej Biblioteki interesowali się przede wszystkim opracowaniami o charakterze społeczno-politycznym i historycznym. W mniejszym stopniu literaturą piękną, dokumentami wspomnieniowymi.

Nie sposób dokładnie określić kto korzystał z księgozbioru Społecznej Biblioteki, ilu miała czytelników, czy wykorzystywali oni książki do badań naukowych, czy z wypożyczonych książek, broszur i czasopism korzystały też osoby trzecie. Odpowiedź na te pytania pozwoliłaby nam określić zasięg oddziaływania jednej z pierwszych w Polsce niezależnych bibliotek z lat 1977-1981.

Katalog Toruńskiej Społecznej Biblioteki

Mirosław Adam Supruniuk

  1. L. Szaruga, "Zapis". Wstęp do opisu, [w:] Piśmiennictwo - systemy kontroli - obiegi alternatywne. Pod red. J. Kosteckiego i A. Brodzkieja, T. 2. Warszawa 1992, s. 297-319.
  2. M. A. Supruniuk, "Kultura". Materiały źródłowe do dziejów Instytutu Literackiego w Paryżu. T. 2: Bibliografia przedruków wydawnictw Instytutu Literackiego w niezależnych oficynach wydawniczych w Polsce w latach 1977-1990. Warszawa 1995, s. 163-166 oraz Aneks nr 3 i 6.
  3. Ibidem, passim.
  4. Biblioteka książek zakazanych. Zapis (wyd. Londyn) nr 5/1978, s. 192-193.
  5. Podstawowe informacje na temat Biblioteki zawiera artykuł: M. A. Supruniuk, Toruńska Społeczna Biblioteka w latach 1977-1981, Acta Universitatis Nicolai Copernici, Nauki Hum-Społ. T. 328, Bibliologia II-III, Toruń 1998, s. 449-476.
  6. Informacja na podstawie rozmów z Wiesławem Cichoniem przeprowadzonych w październiku i listopadzie 1991 roku.
  7. Informacje na podstawie rozmowy z Antonim Stawikowskim przeprowadzonej w październiku 1991 roku.
  8. List Antoniego Stawikowskiego do Jerzego Giedroycia - Londyn 16.08.1980, w zbiorach archiwum Instytutu Literackiego w Maisons-Laffitte pod Paryżem.
  9. Ibidem. (POSK - Polski Ośrodek Społeczno-Kulturalny, centrum instytucji społecznych i kulturalnych polskiej emigracji w Londynie).
  10. Ibidem.
  11. Do Czytelnika [Katalog Społecznej Biblioteki w Toruniu]. Toruń, październik 1979. - [2], 7 k.
  12. Do Czytelnika - Toruń, [27 marca 1981. Katalog Społecznej Biblioteki w Toruniu. Wyd. 2 uzup.].- [2], 13 k.; Por. też listę bestsellerów biblioteki warszawskiej: Biblioteka książek zakazanych, op. cit., s.192-193.
  13. Katalog kartkowy Społecznej Biblioteki (obecnie w zbiorach Sekcji Dokumentów Życia Społecznego Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu).
  14. Biblioteka książek zakazanych, op. cit, s. 193.
  15. Informacje uzyskane od Antoniego Stawikowskiego w październiku 1991 roku.
  16. Informacja na podstawie rozmowy z K. Kałamajską w październiku 1991 roku.
  17. Znaczna część not na odwrociu kart jest jednak zamazana i nieczytelna.