Teatr im. Wilama Horzycy - opis

1. Aleksander Fredro, Mąż i żona. Reżyseria Leonia Jabłonkówna; scenografia Leonard Torwirt (premiera 14 II 1946) - fot. A. Czarnecki.
2. George Bernard Shaw, Major Barbara (przekład Florian Sobieniowski). Reż. Wilam Horzyca; scenografia Leonard Torwirt (premiera 15 VI 1946) - fot. A. Czarnecki.
3. Justin Huntley Mac Carthy, Król włóczęgów (tekst i oprac. Julian Tuwim). Reż. Maryna Broniewska; scenografia Leonard Torwirt (premiera 26 XI 1946) - fot. A. Czarnecki.
4. Stanisław Wyspiański, Wesele. Reż. Wilam Horzyca; scenografia Leonard Torwirt (premiera 2 IV 1947) - fot. A. Czarnecki.
5. Wiliam Shakespeare, Romeo i Julia (przekład Józef Paszkowski). Inscenizacja, opracowanie tekstu i reż. Wilam Horzyca; scenografia Leonard Torwirt (premiera 14 V 1947) - fot. A. Czarnecki.
6. Mikołaj Gogol, Ożenek (przekład Julian Tuwim). Reż. Józef Maśliński; scenografia Leonard Torwirt (premiera 12 VI 1947) - fot. A. Czarnecki.

Najcenniejszym fragmentem zespołu jest dokumentacja fotograficzna Alojzego Czarneckiego - z lat 1945-1948, tj. z czasu, gdy dyrektorem Teatru Ziemi Pomorskiej w Toruniu był Wilam Horzyca (1889-1959), reżyser, inscenizator, tłumacz i eseista, przed wojną dyrektor Teatrów Miejskich we Lwowie, a pod koniec życia Teatru Narodowego w Warszawie. Składają się na nią szklane negatywy oraz małoobrazkowe.

Już w lutym 1945 roku, tuż po wyzwoleniu miasta, Teatr Ziemi Pomorskiej w Toruniu rozpoczął działalność pod dyrekcją Władysława Brackiego (ostatniego z przedwojennych dyrektorów sceny toruńskiej), który przybył do miasta w końcu marca. Zastępcą jego do pierwszych dni maja był aktor Kazimierz Rudzki, który od końca lutego pełnił funkcję tymczasowego kierownika teatru. Działania obu skupiały się wokół powołania sceny do życia oraz uzupełnienia podstawowych braków w wyposażeniu technicznym, które wraz z magazynami teatralnymi zostało zniszczone w czasie wojny (ocalał budynek teatru). W połowie maja 1945 roku do Torunia przybył transport repatriantów z Wilna; znaleźli się wśród nich aktorzy Miejskiego Teatru z Wielkiej Pohulanki oraz słuchacze podziemnego studia teatralnego. Utworzyli oni pierwszy zespół aktorski Teatru Ziemi Pomorskiej. Dla przybyłego z nimi zespołu wileńskiego Teatru Komedii Muzycznej Lutnia nie było już w Toruniu miejsca.

W końcu maja zespół teatralny przygotował montaż poetycki pt. Od "Cyda" do żołnierza polskiego, a już 16 czerwca 1945 roku odbyła się pierwsza premiera inaugurująca sezon teatralny. Wystawiono sztukę Aleksandra Fredry Damy i huzary w reżyserii Stanisława Milskiego. Przedstawienie to otwierało serię utworów komediowych: po Fredrze grano Moralność pani Dulskiej Gabrieli Zapolskiej oraz komedie Włodzimierza Perzyńskiego i George'a B. Shawa (do października 1945 r. odbyło się osiem premier). Do momentu przybycia do Torunia Wilama Horzycy głównym reżyserem Teatru Ziemi Pomorskiej był Stanisław Milski, a scenografię projektował Wiesław Makojnik. W początkach października Bracki podał się do dymisji, a scenę toruńską połączono z bydgoską, oddając kierownictwo w ręce Aleksandra Rodziewicza. Toruń opuściła część aktorów (m.in. Hanna Skarżanka, Władysław Surzyński, Wanda Stanisławska-Lothe). Fuzja obu scen nie trwała długo (podobne połączenie teatrów powtórzyło jeszcze się w latach 1948-1961). 1 grudnia 1945 roku do Torunia przybył Wilam Horzyca, który został dyrektorem samodzielnego Teatru Ziemi Pomorskiej. Jego przybycie otwierało nowy (zaledwie trzyletni), ale znaczący okres w historii toruńskiego teatru.

Obejmując scenę w Toruniu Horzyca postanowił zorganizować instytucję kulturalną na kształt teatru narodowego z ambitnym repertuarem - polskim i światowym (A. Fredro, C. Norwid, S. Wyspiański, J. Iwaszkiewicz, W. Shakespeare, G. B. Shaw, M. Gogol, J. H. Mac Carthy) i scenografią projektowaną na najwyższym poziomie. W Toruniu powstać miały najwybitniejsze inscenizacje reżyserskie Horzycy, któremu udało się skupić wokół siebie młodych, zdolnych aktorów (angaże otrzymali m.in. Zdzisław Salburski, Jerzy Rakowiecki, Barbara i Tadeusz Fijewscy, Kazimierz Wichniarz) oraz zespół współpracowników ze scenografem Leonardem Torwirtem, kompozytorem Henrykiem Czyżem, reżyserami Leonią Jabłonkówną, Marią Broniewską, czy Józefem Maślińskim. Współpraca z nimi zaowocowała doskonałymi przedstawieniami, o których głośno było w całej Polsce.

22 grudnia 1945 r. Horzyca przygotował premierę Szkoły żon Moliera z dekoracjami Leonarda Torwirta (1912-1967), wówczas starszego asystenta w Katedrze Malarstwa Dekoracyjnego ówczesnej Sekcji Sztuki, mieszczącej się w ramach Wydziału Humanistycznego UMK. Szkoła żona stała się początkiem ich stałej współpracy.

Urodzony w Wilnie, L. Torwirt w roku 1931 ukończył tam Szkołę Rzemiosł i Przemysłu Artystycznego na specjalizacji malarstwo dekoracyjne. W latach 1936-1938 studiował malarstwo na Wydziale Sztuk Pięknych Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, gdzie jego nauczycielami byli m. in. Jerzy Hoppen, Bronisław Jamontt, Tymon Niesiołowski i Marian Morelowski. W czasie wojny pracował jako scenograf w teatrach wileńskich: Państwowym Żydowskim Teatrze Dramatycznym (1939-1941), Muzycznym Lutnia (1943) i Polskim Teatrze Dramatycznym (1944-1945). Po repatriacji do Torunia jesienią 1945 roku nawiązał współpracę z Wilamem Horzycą i Teatrem Ziemi Pomorskiej. Scenografia do Szkoły żon Moliera była zarazem pracą dyplomową Torwirta. W latach 1945-1952 jako scenograf toruńskiego teatru zaprojektował i wykonał dekoracje i kostiumy do 54 przedstawień, w tym 35 za dyrekcji Wilama Horzycy. Przez trzy toruńskie sezony Horzycy był jedynym scenografem projektującym oraz wykonującym dekoracje i kostiumy. Za inscenizację i reżyserię Romea i Julii Szekspira Wilam Horzyca w roku 1947 otrzymał II nagrodę Ministra Kultury i Sztuki na Ogólnopolskim Festiwalu Szekspirowskim; wyróżnienie za oprawę scenograficzną do tego spektaklu otrzymał również L. Torwirt. Ostatnim ich wspólnym przedstawieniem w Toruniu był Seans Noela Cowarda w reżyserii Hanny Małkowskiej (premiera 15 lipca 1948 r.). Po odejściu Horzycy do Poznania, we wrześniu 1948 roku, Torwirt współpracował z teatrem toruńskim sporadycznie (do roku 1952). Po 1949 roku wykonał oprawę scenograficzą jeszcze tylko do czterech przedstawień. Odsunął się od pracy w teatrze i poświęcił niemal wyłącznie pracy konserwatora, badacza i dydaktyka. Zastąpili go w teatrze: Antoni Muszyński, Jerzy Niesiołowski, Eligiusz Baranowski, Edmund Grajewski, Karol Gajewski. Ostatnim przedstawieniem, do którego Torwirt wykonał scenografię byli Zbiegowie Haliny Auderskiej (premiera 16 października 1952) w reżyserii Tadeusza Byrskiego. Kilka przedstawień ze scenografią Torwirta zostało wystawionych w teatrach kierowanych przez Horzycę w Poznaniu i Wrocławiu.

Po odejściu Wilama Horzycy w sierpniu 1948 roku do Poznania, dyrektorem teatru w Toruniu został Aleksander Rodziewicz. 1 września 1948 roku teatr upaństwowiono i połączono ze sceną bydgoską jako przedsiębiorstwo pod nazwą Państwowe Teatry Ziemi Pomorskiej Bydgoszcz-Toruń z dyrekcją w Bydgoszczy. W połowie 1960 roku scena toruńska otrzymał imię Wilama Horzycy dla upamiętnienia działalności reżysera w Toruniu.

Przechowywane w zbiorach Sekcji Dokumentów Życia Społecznego Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu fotografie przedstawień teatralnych z lat 1945-1978 stanowią jedno z cenniejszych źródeł do dziejów Teatru w Toruniu. Przede wszystkim ze względu na osoby dwojga fotografów: Alojzego Czarneckiego (1893-1980) i jego córki Janiny Gardzielewskiej (1926), ale też ze względu na kompletność kolekcji.

Alojzy Czarnecki to jeden z wybitniejszych artystów fotografów polskich XX wieku; w latach 1945-1953 wykonywał zdjęcia z przedstawień wystawianych na scenie Teatru Ziemi Pomorskiej w Toruniu. Pozostawił również obszerną dokumentację fotograficzną Torunia, jego architektury, życia codziennego, wydarzeń artystycznych i społecznych, uroczystości związanych z Uniwersytetem Mikołaja Kopernika. Portretował osoby zasłużone dla miasta, głównie profesorów Uniwersytetu, ale też ludzi teatru, literatów, artystów, naukowców. Janina Gardzielewska jest również wybitną przedstawicielką polskiej fotografiki. W latach 1953-1978 pracowała w teatrze w Toruniu, rejestrowała też wydarzenia teatralne w Bydgoszczy i Grudziądzu. Fotografia teatralna stanowiła znaczący rozdział w jej twórczości artystycznej; efektem tych zainteresowań była wystawa Twarze teatru (1977).

Archiwum fotograficzne składa się z kilka tysięcy negatywów zdjęć czarno-białych z przedstawień teatralnych granych na deskach teatru toruńskiego w latach 1945-1978. Kolekcja zakupiona została od Janiny Gardzielewskiej we wrześniu 2000 roku. Dokumentacja fotograficzna dotyczy 343 przedstawień teatralnych; wykonana została na filmach małoobrazkowych oraz formatu 6/6 cm, 18/24 cm i 13/18 cm, 37 negatywów szklanych o wymiarach 18x13 cm pochodzi z lat 1946-1965. Negatywy przechowywane są w 34 pudłach plastikowych oraz dwóch pudłach papierowych; opakowane w kalkę techniczną zostały opisane przez Janinę Gardzielewską. Opisy negatywów - zawierające tytuł sztuki i datę premiery - sporządzone zostały na podstawie kalendarium opracowanego przez Marię Dworakowską, które zamieszczone jest w wydawnictwie okolicznościowym 60 lat sceny polskiej w Toruniu (Toruń 1980). We wspomnianej kolekcji znajdują się m.in. negatywy z pierwszego spektaklu granego po wojnie w Toruniu - sztuki Aleksandra Fredry Damy i huzary w reżyserii Stanisława Milskiego, z dekoracjami Wiesława Makojnika, którego premiera miała miejsce 16 czerwca 1945 r., czy też z pierwszego przedstawienia Wilama Horzycy reżyserowanego w Toruniu Szkoły żon Moliera, z dekoracjami Leonarda Torwirta (premiera 22 grudnia 1945).

Oprócz negatywów fotografii z przedstawień teatralnych z Torunia, w kolekcji znajdują się też negatywy zdjęć z jubileuszu 50-lecia teatru toruńskiego w listopadzie 1970 roku oraz uroczystości festiwalowych (np. negatywy fotografii z Pierwszego Festiwalu Teatrów Polski Północnej z roku 1959) i jubileuszowych w teatrze (jedno pudło). W kolekcji znajduje się ponadto niewielka partia negatywów z wydarzeń teatralnych z Bydgoszczy i Grudziądza (lata 60. i początek 70. XX wieku). W końcu lat 60. XX wieku Janina Gardzielewska wykonała - na zamówienie Lidii Kuchtówny - z negatywów fotografii odbitki zdjęć z przedstawień z okresu dyrekcji w Toruniu Wilama Horzycy (tj. lat 1945-1948) dla Archiwum Teatralnego Instytutu Sztuki PAN w Warszawie (ponad 400 sztuk).

Kolekcję negatywów uzupełniają trzy albumy czarno-białych zdjęć z przedstawień teatralnych z lat 1947-1979. Pierwszy album ofiarowany Bibliotece Uniwersyteckiej przez J. Gardzielewską w końcu roku 2000 zawiera zdjęcia ze spektakli granych w latach 1952-1957 (709 fot.). Dwa pozostałe to Albumy teatralne Tadeusza Tusiackiego (1948, 1953-1979), aktora Teatru im. Wilama Horzycy, zakupione w połowie 2001 roku, wraz z inną dokumentacją po artyście, od jego syna - znanego toruńskiego architekta - Jerzego Tusiackiego.

Tadeusz Tusiacki (wł. Józef Tadeusz Matusiak-Tusiacki) urodzony w roku 1913 w Bulowicach koło Andrychowa, zmarł w 1994 roku w Toruniu. Przed wojną był podporucznikiem, adiutantem dowódcy 77 Pułku [Niedźwiadki] w Lidzie. Internowany przez wojska sowieckie, uciekł przed selekcją z obozu przejściowego. Żołnierz AK Okręg Wilno. W czasie wojny poznał tajniki zawodu aktorskiego na tajnych kursach i zajęciach w konserwatorium. Po roku 1945 został aktorem łódzkiej "Lutni" oraz Teatru Żołnierskiego w Łodzi. W roku 1947 zaangażowany został do Teatru Ziemi Pomorskiej w Toruniu przez ówczesnego dyrektora Wilama Horzycę. W Toruniu debiutował w sztuce Pedro Calderona de la Barca Życie snem w reżyserii Horzycy (premiera 4 października 1947). Ze sceną toruńską związany był do późnej emerytury (w 1986 roku ostatnia rola to rola Felicjana Dulskiego w Moralności pani Dulskiej Gabrieli Zapolskiej w reżyserii Krystyny Meissner, premiera 19 kwietnia).

Albumy, zawierające 377 fotografii ze spektakli teatralnych, wykonane i opisane zostały przez Jerzego Tusiackiego. W pierwszym "Albumie" znajdują się ponadto cztery nie sygnowane, kolorowe karykatury wykonane przez Lucynę Legut oraz spis wszystkich ról teatralnych T. Tusiackiego.

Lucyna Legut (ur. 1926) prozaik, autorka utworów dramatycznych i słuchowisk radiowych. W roku 1950 ukończyła Państwową Wyższą Szkołę Aktorską w Krakowie, w latach 1951-1956 była zatrudniona w Toruniu w Teatrze Ziemi Pomorskiej (od r. 1960 Teatrze im. W. Horzycy).

Kolekcję negatywów uzupełniają również druki ulotne (programy teatralne, afisze i zaproszenia) przechowywane w zbiorach Sekcji Dokumentów Życia Społecznego Biblioteki UMK.

Anna Supruniuk

---

Literatura

1. M. Korzus, Scenografie Leonarda Torwirta w Teatrze Ziemi Toruńskiej w Toruniu 1945-1952. Toruń 1998.
2. L. Kuchtówna, Wielkie dni małej sceny. Wilam Horzyca w Teatrze Ziemi Pomorskiej w Toruniu 1945-1948. Wrocław 1972.
3. 80 lat teatru w Toruniu 1920-2000. Pod red. J. Skuczyńskiego. Toruń 2000.
4. 50 lat sceny toruńskiej. [Aut.: A. Tujakowski et al.]. Toruń 1970.
5. J. Skuczyński, Toruńskie teatry i festiwale teatralne w powojennym czterdziestoleciu (1945/46-1984/85). Toruń 1987.
6. 60 lat sceny polskiej w Toruniu. Red. M. Dworakowska i Z. Wróbel. Toruń 1980.
7. Toruński Słownik Biograficzny. Pod red. Krzysztofa Mikulskiego. T. 1-2. Toruń 1998-2000.