Rękopisy średniowieczne Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu jako część narodowego zasobu bibliotecznego

W 2019 r. decyzją Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego kolekcja rękopisów średniowiecznych Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu licząca 72 rękopisy i fragment Kroniki ziemi pruskiej Mikołaja von Jeroschin została włączona do narodowego zasobu bibliotecznego (NZB). Charakter tego wciąż rozszerzającego się zbioru określa rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z 11 lipca 2012 r. Do NZB zaliczane są zbiory bibliotek (rękopisy, rysunki, grafiki, plakaty, fotografie, filmy, publikacje, kolekcje biblioteczne) mające wyjątkową wartość i znaczenie dla dziedzictwa narodowego, unikatowe i spełniające jedno z następujących kryteriów:

1. posiadają wartość historyczną,
2. posiadają wartość dla nauki,
3. posiadają wartość dla kultury,
4. posiadają wartość artystyczną.

Warunkiem przynależności najcenniejszych kolekcji do NZB jest ich szczególna ochrona i konserwacja, odpowiednie opracowane (w drukowanych katalogach oraz w katalogu elektronicznym biblioteki) oraz umieszczenie informacji o nich na stronie internetowej biblioteki. 

Obecnie do NZB należą zbiory 13 polskich bibliotek, wśród nich Biblioteki Narodowej, Biblioteki Jagiellońskiej, Biblioteki Elbląskiej, Biblioteki Naukowej PAU i PAN w Krakowie, Biblioteki Uniwersytetu im. Adam Mickiewicza w Poznaniu, Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu oraz dwóch bibliotek toruńskich: Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej – Książnicy Kopernikańskiej i Biblioteki Uniwersyteckiej.

Historia kolekcji

Rękopisy średniowieczne znalazły się w toruńskiej Bibliotece w 1946 roku w ramach akcji pozyskiwania tzw. zbiorów zabezpieczonych (przede wszystkim księgozbiory dawnych bibliotek niemieckich Prus Wschodnich i Pomorza Zachodniego, zabezpieczane w okresie powojennym przez polskie władze terenowe): 66 z nich pochodzi z dawnej Państwowej i Uniwersyteckiej Biblioteki w Królewcu, trzy z biblioteki Gimnazjum Petera Gröninga w Stargardzie, jeden z biblioteki Państwowego Gimnazjum Męskiego w Chojnicach, jeden – dwa arkusze kroniki Mikołaja von Jeroschin stanowiące do 2002 r. oprawę XVI-wiecznego rękopisu – z biblioteki kościoła w Galinach (Gallingen) koło Bartoszyc. Dwa ostatnie rękopisy wpłynęły do biblioteki w późniejszym okresie: pierwszy pochodzi ze zbiorów hrabiego Czesława Lasockiego (1852–1891) z Krakowa, pozyskanych w końcu lat 40. XX wieku, drugi został nabyty w Antykwariacie „Dom Książki” w Bydgoszczy w 1968 roku.

Najbardziej dramatyczna była wojenna historia rękopisów z Królewca: na przełomie 1943 i 1944 r. najcenniejsze zbiory biblioteczne zostały ewakuowane do kilku miejscowości na terenie ówczesnych Prus Wschodnich, m. in. do majątków Karwiny (Karwinden) i Słobity (Schlobitten) koło Pasłęka. W pierwszej połowie 1946 r. księgozbiór ten (rękopisy z dawnych bibliotek krzyżackich, piętnastowieczne włoskie i niemieckie modlitewniki, kolekcja srebrnych opraw książęcej pary Albrechta Hohenzollerna i Anny Marii brunszwickiej) został zabezpieczony przez Inspektorat Szkolny w Pasłęku i w lipcu tego roku przekazany dr. Stefanowi Burhardtowi, pierwszemu dyrektorowi Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu (1945–1949).   

Biblioteka w Królewcu 

Dodajmy jeszcze, że Królewska (od 1918 r. Państwowa) i Uniwersytecka Biblioteka  Królewcu powstała w 1827 r. poprzez połączenie zbiorów biblioteki zamkowej założonej w 1540 r. przez księcia Albrechta Hohenzollerna (1500–1568), ostatniego wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego i pierwszego świeckiego władcy Prus oraz zbiorów Uniwersytetu w Królewcu (Albertyny), ufundowanego również przez księcia. Książę Albrecht zgromadził w swej otwartej dla publiczności bibliotece między innymi kodeksy przechowywane dotychczas w domach zakonu krzyżackiego w Prusach oraz w bibliotekach klasztornych (np. franciszkanów w Welawie). Stąd też w toruńskiej kolekcji znalazły się iluminowane rękopisy o wyjątkowej wartości historycznej i artystycznej: łacińskie (44), niemieckojęzyczne (26) i jeden w języku węgierskim, pochodzące m. in. ze średniowiecznych konwentów krzyżackich w Malborku i Królewcu.

Najcenniejsze rękopisy z zamków krzyżackich

Należy wskazać wśród nich przede wszystkim dwa kodeksy (sygn. Rps 44/III, https://kpbc.umk.pl/publication/210209, Rps 64/III, https://kpbc.umk.pl/publication/23842) z wierszowaną parafrazą Apokalipsy św. Jana Apostoła, wzbogaconą o komentarze teologów średniowiecznych, pióra turyngeńskiego poety Heinricha von Hesler. Pierwszy z nich powstał w skryptorium w Malborku w latach 30. XIV w., najprawdopodobniej na zlecenie wielkiego marszałka Zakonu Dietricha von Altenburg (1331–1335), drugi w latach 70. XIV w. przypuszczalnie również w Malborku. Oba zostały ozdobione cyklem miniatur, o wysokiej wartości artystycznej, ilustrujących tekst Apokalipsy, ukazujących jednak także rolę rycerzy i księży krzyżackich w Bożym planie Zbawienia. Rękopisy te miały służyć kształtowaniu religijnej samoświadomości członków Zakonu, umacniać ich w walce z pogańskimi Prusami i Litwinami.  

Do najcenniejszych manuskryptów o krzyżackiej proweniencji należą także dwa wielkowymiarowe kodeksy (sygn. Rps 76/V oraz Rps 68/V) z komentarzem św. Tomasza z Akwinu do Ewangelii św. Marka (Catena aurea super Marcum, https://kpbc.umk.pl/publication/23986) i św. Łukasza (Catena aurea super Lucam, https://kpbc.umk.pl/publication/23985) w tłumaczeniu na język niemiecki, powstałe przypuszczalnie w krzyżackim skryptorium (w Malborku lub Królewcu) w 3. ćwierci XIV w. Czytano z nich zapewne w czasie posiłków w refektarzu zakonnym dla kształcenia religijnego i zbudowania duchowego braci – rycerzy. Pierwszy został ozdobiony (iluminowany) cyklem 14 miniatur figuralnych ilustrujących kolejne rozdziały Ewangelii, ukazujących nauczanie i cuda Jezusa. Drugi, nieukończony, zdobią dwie miniatury przedstawiające św. Łukasza (miniatura inspirowana wzorcami czeskimi i włoskimi) i cesarza Oktawiana Augusta.

 

Równie wyjątkowej wartości są Statuty zakonu krzyżackiego, powstałe najprawdopodobniej w skryptorium lotaryńskim z inicjatywy ówczesnego komtura Lotaryngii, późniejszego wielkiego mistrza Karola z Trewiru (1311–1324), ozdobione licznymi filigranowymi inicjałami w kolorach błękitnym i złotym (sygn. Rps 5/I), https://kpbc.umk.pl/publication/72877. Niezwykle cenne są także: kodeks zawierający pracę Tilona von Kulm, kanonika kapituły sambijskiej, Von siben ingesigeln, dzieło niemieckojęzycznej literatury mistycznej (tłumaczenie łacińskiego traktatu De septem sigillorum), powstałe na zlecenie wielkiego mistrza Lutera z Brunszwiku (1330–1335), najprawdopodobniej z poprawkami autora (sygn. Rps 6/I, https://kpbc.umk.pl/publication/72594) oraz Kronika ziemi pruskiej (Di Kronike von Pruzinlant) Mikołaja von Jeroschin, właściwie przekład na język niemiecki kroniki Piotra z Dusburga, opracowany w latach 30. XIV w. Nasz rękopis powstał w 2. połowie XIV w., prolog dzieła otwiera czternastowersowy inicjał G(ot) z piękną dekoracją filigranową wybiegającą na marginesy kodeksu. Jest to drugi w kolejności starszeństwa zachowany w całości rękopis kroniki  (sygn. Rps 54/III), https://kpbc.umk.pl/publication/73440.

Inne rękopisy o krzyżackiej proweniencji

Opisywana kolekcja zawiera także siedemnaście innych manuskryptów, może już nie tak efektownych jak wymienione wyżej, ale równie cennych i ważnych dla badań nad dziejami Prus Krzyżackich: 

• liczący blisko tysiąc lat kopiariusz listów papieża Grzegorza VII i manifestu arcybiskupa Moguncji (4 pergaminowe karty z przełomu XI i XII w.), odnaleziony na początku XX w. w oprawie kodeksu z postyllą Mikołaja z Liry do Ewangelii, należącego niegdyś do kanonika kapituły katedralnej w Królewcu (sygn. Rps 86/II), https://kpbc.umk.pl/publication/73444;
• dwa egzemplarze (sygn. Rps 3/I, https://kpbc.umk.pl/publication/49404, Rps 78/II, https://kpbc.umk.pl/publication/211925) Statutów zakonu krzyżackiego, z końca XIV i z XV w., już nie tak bogato iluminowane jak wspomniany kodeks o sygnaturze Rps 5/I, ale równie cenne pod względem wartości historycznej. Pierwszy z kodeksów, powstały w kancelarii biskupów lub kapituły pomezańskiej zawiera także teksty ascetyczne;
• Starszą kronikę wielkich mistrzów powstałą najprawdopodobniej w Królewcu, być może w skryptorium biskupa sambijskiego w Fischhausen w latach 60. XV (sygn. Rps 20/II), https://kpbc.umk.pl/publication/73417;
• dwa pergaminowe XIV-wieczne arkusze Kroniki Mikołaja von Jeroschin stanowiące do 2002 r. oprawę XVI-wiecznych recesów sejmu Prus Książęcych, oddzielone od nich w wyniku prac konserwatorskich (sygn. Rps 251b/V);
• wolumin zawierający dwie niemieckojęzyczne kroniki uniwersalne: Christherre-Chronik oraz Rudolfa von Ems, Weltchronik (sygn. Rps 144/IV); 
• kodeks z Historią scholastyczną Piotra Comestora (Historia scholastica) oraz historią Dziejów Apostolskich Piotra z Poitiers (Historia libri Actuum Apostolorum) – sygn. 155/IV;
• traktat Johannesa de Marienwerder, Leben der seligen vrouwen Dorothee (sygn. Rps 37/III), https://kpbc.umk.pl/publication/73435; 
• niemieckojęzyczny Pasjonał zawierający żywoty świętych (sygn. Rps 50/IV), https://kpbc.umk.pl/publication/211037; 
• wolumin zawierający niemieckojęzyczne parafrazy ksiąg biblijnych i poemat Rudolfa von Ems, Barlaam und Josaphat (sygn. Rps 40/IV), https://kpbc.umk.pl/publication/73436;
• Sermones de tempore: kazania na niedziele i święta roku kościelnego (sygn. Rps 48/III), https://kpbc.umk.pl/publication/73438; 
• włoskie iluminowane rękopisy prawnicze powstałe w 1. ćwierci XIV w. przypuszczalnie w Bolonii: Speculum iudiciale Wilhelma Duranda (sygn. 66/V) i Dekretały papieża Grzegorza IX (sygn. Rps 67/V);
• kodeksy z komentarzami do Dekretałów: Henryka Bohic, Distinctiones in Librum IV Decretalium Gregorii IX (sygn. Rps 65/V, https://kpbc.umk.pl/publication/73442), Bernarda Parmensis de Bottone, Summa super titulis Decretalium (sygn. Rps 27/II, https://kpbc.umk.pl/publication/73433) i Henryka z Merseburga Summa super quinque libros Decretalium (sygn. Rps 36/III, https://kpbc.umk.pl/publication/73916);
• traktat medyczny Jana Bononiensis, Regimen sanitatis pulchrum (sygn. Rps 24/III), https://kpbc.umk.pl/publication/73432.

Wybrany rękopis średniowieczny Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu przed i po konserwacji

Fragment Królewiecki z biblioteki franciszkanów w Welawie

Wśród rękopisów królewieckich należy wyróżnić także tzw. Fragment Królewiecki (Königsbergi Töredèk), odkryty pod koniec XIX w. w kodeksie pochodzącym z klasztoru franciszkanów w Welawie (Welau). Karta pergaminu, użyta przez średniowiecznego introligatora jako karta ochronna rękopisu, zawiera wpisany w 1. połowie XIV w. niewielki (9 linii) fragment kazania ku czci Najświętszej Marii Panny, powstały w 4. ćwierci XII w. – drugi co do starszeństwa znany obecnie tekst w języku węgierskim (sygn. Rps 25/III) https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/77666.

XVII–XIX-wieczne nabytki biblioteki w Królewcu

Inną, niezwykle cenną grupę, stanowią iluminowane rękopisy, które znalazły się w bibliotece zamkowej,  następnie w Państwowej i Uniwersyteckiej Bibliotece w Królewcu w XVII–XIX w.:

• Biblia z 3. ćw. XII w., powstała przypuszczalnie w klasztornym skryptorium w Kolonii, pochodząca z legatu księcia Bogusława Radziwiłła z 1668 r. (sygn. Rps 69/V); 
• Biblia paryska z 3. ćw. XIII w., ozdobiona 148 inicjałami figuralnymi i ornamentalnymi, z superekslibrisem Jana Zborowskiego hetmana nadwornego koronnego (zm. 1603); 
• modlitewniki wykonane najprawdopodobniej w warsztacie florenckim w 2. poł. XV w.: Rps 8/I (https://kpbc.umk.pl/publication/49405), ozdobiony dwoma inicjałami figuralnymi przedstawiającymi Boga Ojca i Króla Dawida (k. 7rv) oraz Rps 85/I (https://kpbc.umk.pl/publication/73443), zawierający m.in. Officium beatae Mariae Virginis, ozdobiony piękną miniaturą Zwiastowanie ukształtowaną według wzorców niederlandzkich (k. 12v); 
• modlitewniki niemieckie, m.in. Psałterz ozdobiony 19 inicjałami akantowymi oraz trzema miniaturami pasyjnymi, przypisywanymi północno-niderlandzkiemu mistrzowi, Nicolasowi Sperincowi (Rps 84/I); 
• bogato iluminowany modlitewnik niderlandzki z diecezji utrechckiej zawierający Godzinki w tłumaczeniu Geerta Grote (zm. 1383), założyciela zgromadzenia Braci Wspólnego Życia i inicjatora ruchu odnowy religijnej devotio moderna, okryty jedyną znaną w zbiorach polskich oprawą z warsztatu wybitnego antwerpskiego introligatora Jakuba de Ghele (zm. 1543) – Rps 83/I https://kpbc.umk.pl/publication/77668; 
• kodeksy z bibiblioteki opactwa cystersów w Pelplinie, przywiezione do Królewca po kasacie klasztoru w 1823 r.: rękopis z traktatami farmakologicznymi, datowany na 1. ćwierć XIII w., ozdobiony rysunkami piórkiem, przedstawiającymi scenki medyczne (Rps 12/II, https://kpbc.umk.pl/publication/69515) oraz zbiór kazań wielkopostnych z 1474 r. (Rps 55/IV), https://kpbc.umk.pl/publication/73441.

Rękopisy średniowieczne Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu uczestniczące w projekcie „Ucyfrowienie zasobów akademickich regionu dla potrzeb nauki i dydaktyki całego kraju" (2018–2021) - wg czasu powstania

Opracowanie i upowszechnienie kolekcji

Opisywana kolekcja ze względu na wyjątkowe walory historyczne i artystyczne poszczególnych rękopisów (iluminacje i oprawy) należy do polsko-niemieckiego oraz europejskiego dziedzictwa kulturowego. Stanowi bezcenne źródło do badań nad kulturą intelektualną i artystyczną, religijnością i mentalnością elit zakonnych Prus Krzyżackich oraz kulturą średniowiecznej Europy.

Szczególnie iluminacje rękopisów powstałych w skryptoriach krzyżackich, ale także Bolonii, Paryża, w skryptoriach kościelnych i świeckich Rzeszy Niemieckiej, dzięki wysokiej wartości artystycznej, wciąż przyciągają kolejnych badaczy analizujących warsztaty iluminatorów epoki średniowiecza. Kodeksy te są bardzo często prezentowane na wystawach zarówno w Polsce jak i za granicą (Niemcy). 

Wszystkie rękopisy mają swoje analityczne opisy w Katalogu rękopisów średniowiecznych Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu, opracowanym przez Martę Czyżak przy współpracy Moniki Jakubek-Raczkowskiej i Arkadiusza Wagnera (Toruń 2016). 51 manuskryptów zostało upowszechnionych w Internecie, w Kujawsko-Pomorskiej Bibliotece Cyfrowej: m. in. 19 w ramach projektu "Krzyżacy w sieci" (2013), a 14 kolejnych dzięki projektowi "Ucyfrowienie zasobów akademickich regionu dla potrzeb nauki i dydaktyki całego kraju" (2018–2021). 

Cyfrowe księgi z naszej biblioteki posiadają rekordy opracowane w programie d'Libra. Podstawowe informacje o nich zawierają także „tradycyjne” opisy w inwentarzu bibliotecznym oraz w katalogu kartkowym, którego skany dostępne są także online. Rękopisy średniowieczne, jako część narodowego zasobu bibliotecznego, zostały także opracowane i upublicznione w komputerowym katalogu Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu ALMA.

Rękopisy upowszechniane w KPBC są widoczne również na innych stronach www: Federacji Bibliotek Cyfrowych, Europeany, w prowadzonej przez czeską Bibliotekę Narodową bazie Manuscriptorium, a także w rozwijanym przez naszą Bibliotekę Narodową portalu POLONA.

 

Teskt: dr Marta Czyżak, dr Andrzej Mycio; opieka cyfrowa: OC.