Rękopisy - charakterystyka zbiorów

Zbiór rękopisów liczy obecnie ponad 5 tys. jednostek inwentarzowych zrębu głównego (rękopisy i dokumenty), w tym kilkadziesiąt kodeksów średniowiecznych i paręset nowożytnych. Poza tym na kolekcję rękopisów składa się również ponad 4 tys. niepublikowanych prac doktorskich.

Rękopisy średniowieczne

Kolekcja rękopisów średniowiecznych (wytworzonych do 1520 r.) stanowi 73 manuskrypty, nie licząc dokumentów i nieopracowanych fragmentów. 66 z nich pochodzi ze zbiorów dawnej Państwowej i Uniwersyteckiej Biblioteki w Królewcu, trzy z biblioteki Gimnazjum Petera Gröninga w Stargardzie, jeden z biblioteki Państwowego Gimnazjum Męskiego w Chojnicach, jeden z księgozbioru rodziny Lasockich z Krakowa, a jeden został nabyty w Antykwariacie „Dom Książki” w Bydgoszczy. W większości są to dzieła z zakresu teologii i prawa kanonicznego: komentarze do ksiąg Pisma Św. i do zbiorów dekretałów papieskich, samodzielne traktaty prawnicze, zbiory kazań, żywoty świętych, niderlandzkie, niemieckie i włoskie modlitewniki, ponadto krzyżacka epika biblijna i historyczna oraz łacińskie dzieła z gatunku kronik uniwersalnych. Są wśród nich kodeksy o wyjątkowej wartości artystycznej i historycznej, zabytki języka niemieckiego i węgierskiego. Do najstarszych należą: kopie listów papieża Grzegorza VII i manifest arcybiskupa Moguncji (sześć pergaminowych kart) z przełomu XI i XII w. oraz Biblia "Radziwiłłowska" z 3. ćwierci XII w., pochodząca z legatu księcia Bogusława Radziwiłła dla biblioteki zamkowej w Królewcu.

Rękopisy krzyżackie

Znaczącą grupę (blisko 30) stanowią rękopisy z dawnych bibliotek krzyżackich, które po II pokoju toruńskim zostały przewiezione z utraconych przez Zakon obszarów do centralnej biblioteki zakonnej w Tapiawie, a w 1541 r., po sekularyzacji Prus Krzyżackich, zasiliły nowo tworzoną bibliotekę zamkową księcia Albrechta Hohenzollerna w Królewcu (Nowa Biblioteka) lub też trafiły do Królewca bezpośrednio z zsekularyzowanych konwentów zakonnych. Wśród najcenniejszych rękopisów krzyżackich, które znalazły się w zbiorach toruńskich, trzeba wymienić „kieszonkowy” kodeks z tekstem Statutów zakonu krzyżackiego w j. niemieckim i francuskim, powstały na początku XIV w. z fundacji wielkiego mistrza Karola z Trewiru oraz kodeks z parafrazą Apokalipsy św. Jana Apostoła autorstwa Heinricha von Hesler,  powstały w latach 30. XIV w.

Wyjątkowe cymelia

Interesującym rękopisem z przejętych przez Albrechta Hohenzollerna bibliotek klasztornych jest tzw. Fragment Królewiecki (Königsbergi Töredèk), pochodzący z klasztoru franciszkanów w Welawie: jest to pergaminowa karta z kazaniem o Matce Bożej w języku węgierskim, przepisanym w 1. połowie XIV w., ale powstałym u schyłku XII wieku. Tekst ten uznawany jest za drugi w kolejności starszeństwa zabytek języka węgierskiego. Wyjątkowym rękopisem z dawnej biblioteki w Królewcu jest Divan Hafiza – zbiór poematów (gazeli) słynnego poety perskiego Mohammeda Hafiza Szirazi z bogato zdobionym frontyspisem i dwiema miniaturami szkoły safawidzkiej (1. ćwierć XVI w.).

Proweniencja królewiecka

W 1827 r. zbiory Nowej Biblioteki połączono ze zbiorami Uniwersytetu Królewieckiego (Albertyny) tworząc najpierw Królewską, a od 1918 r. Państwową i Uniwersytecką Bibliotekę w Królewcu. W pierwszych miesiącach 1944 r. najcenniejsze zbiory biblioteki ewakuowano do majątków Słobity (Schlobitten) i Karwiny (Karwinden) pod Pasłękiem, które w 1945 r. znalazły się w granicach państwa polskiego. Przetransportowane po wojnie do zbiornicy księgozbiorów zabezpieczonych w Pasłęku, 18 lipca 1946 r. na mocy decyzji Ministerstwa Oświaty RP zostały przejęte przez pracowników Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu.

Rękopisy nowożytne

Kolekcja rękopisów nowożytnych, powstałych w latach 1521-1800 liczy około 350 jednostek. Przeważająca większość pochodzi z tak zwanych zbiorów zabezpieczonych, czyli przede wszystkim z księgozbiorów byłych niemieckich bibliotek i archiwów z obszaru ziem północnych i zachodnich wcielonych do Polski w 1945 r. Z największych zespołów proweniencyjnych należy wymienić: wspomnianą już Państwową i Uniwersytecką Bibliotekę w Królewcu, bibliotekę Generalnej Dyrekcji Ziemstwa Kredytowego w Szczecinie, biblioteki gmin ewangelickich w Galinach koło Bartoszyc, Toruniu oraz Stargardzie, biblioteki gimnazjalne w Chełmnie, Chojnicach, Gliwicach, Głogowie, Koszalinie i Szczecinie, biblioteki podworskie, należące do Dönhoffów z miejscowości Drogosze w powiecie kętrzyńskim, Puttkamerów z Pęzina koło Stargardu, Lehndorffów ze Sztynortu w powiecie węgorzewskim oraz Bismarcków z Warcina w powiecie miasteckim, Bibliotekę Uniwersytecką w Greifswaldzie, biblioteki Królewskiego Niemieckiego Towarzystwa oraz Miejską w Królewcu, biblioteki pruskich rejencji koszalińskiej i szczecińskiej, a także polskie biblioteki prywatne: Potockich z Tulczyna, Sczanieckich z Nawry i rodziny Lasockich z Krakowa.

Rękopisy nowożytne z Królewca

Najcenniejsze wśród rękopisów nowożytnych, podobnie jak w przypadku kolekcji manuskryptów średniowiecznych, są kodeksy pochodzące z Państwowej i Uniwersyteckiej Biblioteki w Królewcu. Perłą wśród nich jest niewątpliwie kopia najstarszej, napisanej w latach 20-tych XIV w., historii Prus, a mianowicie Kroniki ziemi pruskiej Piotra z Dusburga. Kodeks ten jest dzisiaj najstarszą zachowana kopią tej kroniki, nie zachowały się bowiem średniowieczne manuskrypty zawierające to dzieło. Inną  kroniką opisującą dzieje Prus jest mniej znana praca gdańskiego kupca Heinricha von Reden. Jego Kronika powstała w latach 50. XVI stulecia stanowi przeróbkę pracy kronikarza gdańskiego Bartłomieja Wartzmanna. W Toruniu przechowujemy dwie kopie tej Kroniki. Trzeba także odnotować pochodzący z końca XVI w., przepięknie iluminowany manuskrypt pracy Johanna Hennenbergera Stemmata genealogica praecipuarum in Prussia Familiarum Nobilium, zbierający dane na temat genealogii znanych rodów pruskich. Są tam ilustracje zawierające drzewa genealogiczne, herby i portrety przedstawicieli tych rodów.

Rękopisy współczesne

Najnowszą część zbiorów stanowią przede wszystkim spuścizny uczonych, działaczy społecznych i ludzi kultury, wśród których najwięcej jest materiałów po profesorach Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. Z posiadanych spuścizn wymienić należy przede wszystkim materiały znanych historyków toruńskich, a mianowicie: Karola Górskiego (1903-1988), Mariana Gumowskiego (1881-1974), Kazimierza Hartleba (1886-1951), Sławomira Kalembki (1936-2009), Ryszarda Mienickiego (1886-1956), Jerzego Serczyka (1927-2006), historyka literatury Artura Hutnikiewicza (1916-2005), historyka sztuki Zygmunta Waźbińskiego (1933-2009), historyka astronomii i kopernikologa Edwarda Rosena (1906-1985), filozofów: Tadeusza Czeżowskiego (1889-1981) i Henryka Elzenberga, filologów: Konrada Górskiego (1895-1990) i Stefana Srebrnego (1890-1962), pedagog Wandy Szuman (1890-1994), biologa Jana Prüffera (1890-1959), fizyka Aleksandra Jabłońskiego (1898-1980) oraz neurofizjolog Janiny Hurynowicz (1894-1967). Posiadamy także duży zbiór dokumentów XIX i XX-wiecznych, liczący kilkaset jednostek materiałów wytworzonych przez Niemców bałtyckich, które trafiły do Torunia via Poznań.

Dysertacje doktorskie

Odrębną kategorią zbiorów przechowywanych na prawach rękopisów są doktoraty, które zostały obronione na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu.