PIERWODRUKI DZIEŁ FRYDERYKA CHOPINA

Fryderyk Chopin, 3 Nocturny op. 9. Fryderyk Chopin, 2 Nocturny op. 27 Fryderyk Chopin, Mazurek a-moll

Pierwodruki dzieł Chopina

  1. TROIS / NOCTURNES / pour le / Pianoforte / composés et dédiés à Madame / CAMILLE PLEYEL / par FRÉD. CHOPIN. / Oeuvre 9. Pr. 14 Gr. / Propriété des Editeurs. / Enregistré aux Archives de l'Union. / Leipzig, chez Fr. Kistner. / Paris, chez M. Schlesinger. / 995. - strona tytułowa. Sygn. IV 5439. KPBC https://kpbc.umk.pl/publication/214700/
  2. Deux / NOCTURNES / pour le / Pianoforte / dédiés / à Madame la Comtesse d'Appony / par / FRÉD. CHOPIN. / Oeuv. 27. / Propriété des Editeurs. / À LEIPSIC / Chez Breitkopf & Härtel. / à LONDRES, chez Wessel & Co. à PARIS, chez M. Schlesinger. / Pr. 16 Gr. / Enregistré dans les Archives de l'Union. - strona tytułowa. Sygn. IV 5441. KPBC https://kpbc.umk.pl/publication/214884
  3. MAZOURKA / POUR LE / PIANO / DÉDIÉE / à son ami Emile Gaillard / PAR / FR. CHOPIN - strona tytułowa. Sygn. IV 2843. KPBC https://kpbc.umk.pl/publication/81454

Dział muzyczny Biblioteki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu posiada w swoich zbiorach 90 egzemplarzy pierwszych wydań dzieł Fryderyka Chopina, pośród których większość stanowią późniejsze nakłady.

Przypomnijmy, że między 1833 i 1849 rokiem, utwory tego czołowego przedstawiciela romantyzmu w muzyce ukazywały sie równocześnie we Francji, Anglii, oraz Niemczech lub Austrii. Część większych młodzieńczych kompozycji wydana została najpierw w Warszawie (Ronda opus 1, 5) lub Wiedniu (Wariacje opus 2), i dopiero kilka lat poźniej w pozostałych krajach. Trzy poślednie kompozycje: Polonez g-moll oraz Mazurki G-dur i B-dur opublikowane zostały za życia Chopina tylko przez rodzimych wydawców. Po jego śmierci, Julian Fontana przygotował do druku serię utworów znanych dzisiaj jako opus 66-74. Odnajdywane następnie dzieła ukazywały się w trakcie drugiej połowy dziewiętnastego wieku, a także w ciagu wieku następnego, aż do roku 1965 - daty publikacji ostatniego z chopinowskich ineditów [1]: Wariacji na cztery ręce na temat arii Moore'a. Dla Tarentelli opus 43, Hexameronu [2], Sonaty opus 4 i Wariacji na temat Steh'auf, steh'auf o du Schweizer Bub, istnieje także czwarta, "oficjalna" edycja - do trzech tradycyjnych dodać jeszcze należy ich publikację włoską.

Pierwsze wydania kompozycji Chopina nie są, jak to do niedawna uważano, wielką rzadkością. Można je spotkać w wielu bibliotekach polskich i zagraniczych. O wiele rzadsze są natomiast ich rzeczywiste pierwsze nakłady mające podstawowe znaczenie dla edytorów i chopinologów. Z racji, iż edycje te były często korygowane, bardzo ważnym jest dotarcie do jak najwcześniejszego egzemplarza pierwodruku stanowiącego niezbędny punkt wyjściowy dla analizy porównawczej z późniejszymi nakładami tego samego wydania, której celem jest ustalenie liczby poprawek wprowadzonych do tekstu muzycznego na przeciągu lat.

Publikacje każdego z krajów posiadają swe własne cechy charakterystyczne.

Wydania francuskie były często korygowane tuż po ich ukazaniu się. Nie dziwi to wcale, gdyż mieszkając w Paryżu, kompozytor, oprócz rutynowego sprawdzania odbitek korektowych, miał także możliwość wprowadzenia nowych udoskonaleń do opublikowanego właśnie tekstu.

W przeciwieństwie do sztychowanych w całości edycjii francuskich i angielskich, olbrzymia większość egzemplarzy niemieckich posiada litografowaną stronę tytułową oraz sztychowany tekst. Jak wiadomo, technika litograficzna była znacznie mniej wydajna niż sztych - stąd częste zmiany stron tytułowych w publikacjach Breitkopfa & Härtla i Kistnera. Szereg wydanych w Niemczech dzieł Chopina istnieje w kilku bardzo do siebie podobnych wydaniach oznaczonych identycznym numerem wydawniczym. Elokwentym przykładem tej mylącej licznych badaczy praktyki są Mazurki opus 7, które Kistner wysztychował aż sześciokrotnie z numerem wydawniczym pierwodruku ! Autentyczność zmian wprowadzonych do tej grupy źródeł jest o wiele bardziej dyskusyjna. Ogromna ich większość pochodzi od zawodowych, miejscowych korektorów. Na temat kilku udoskonaleń zdania są podzielone.

Pierwsze edycje angielskie - znacznie mniej znane - są równie cenne jak pozostałe. Stanowią one jedno z niezbędnych w pracy edytorskiej źródeł, gdyż jak ustalono część z nich opiera się na zaginionych dzisiaj autografach. Johann Christian Wessel - główny wydawca angielski Chopina - dość swobodnie traktował swoje zadanie. Pozwolił on sobie na przykład opatrzyć fantazyjnymi tytułami publikowane przez siebie kompozycje, co spowodowało ostry sprzeciw twórcy. On też jako pierwszy uporządkował je w serię zatytułowaną Wessel & C'os Complete Collection of the Compositions of Frederic Chopin. Większość korekt widocznych w wydaniach z tego kraju pochodzi z okresu po 1849 roku. Za życia kompozytora, Julian Fontana uczestniczył w przygotowaniu pięciu dzieł edycji Wessla (opus 1, 3, 5, 10, 11), co skrzętnie odnotowano na stronach tytułowych.

Nokturny opus 9 to pierwsze dzieła Chopina wydane na zasadach publikacji równoczesnej. Ukazały się one we Francji i w Niemczech w styczniu 1833 roku. Strony tytułowe edycji tych krajów nie posiadają wzmianki o wydawcy angielskim, z czego wynika że w momencie sztychowania tekstu na kontynencie kompozytor nie znał jeszcze nazwy firmy londyńskiej. Trzecia z "oficjalnych" publikacji jest więc nieco późniejsza; specjaliści datują ją na czerwiec tego samego roku. Egzemplarz toruński edycji niemieckiej (ilustracja n° 1) pochodzi z pierwszego jej nakładu. Do takiego wniosku dojść można wyłącznie na podstawie analizy porównawczej tekstu muzycznego. W drugim, zewnętrznie identycznym, nakładzie tego samego wydania poprawiono kilka ewidentnych błędów drukarskich. Podreślić przy okazji należy, że identyfikacja edycji Kistnera tych utworów jest stosunkowo trudna, gdyż pierwszy i trzeci nokturn sztychowane były na nowo trzykrotnie, natomiast drugi nokturn aż pięciokrotnie (każdy z nich oczywiście z tym samym numerem wydawniczym), co powoduje, że łatwo można trafić na egzemplarze całego opus gromadzące różniące się graficznie elementy składowe.

Nokturny opus 15, skomponowane w 1833 roku, ukazały się w Paryżu w grudniu tego samego roku. Ich pierwszy nakład francuski - wyróżniający się skróconą wersją tekstu strony tytułowej (ilustracja n° 2) - jest dużą rzadkością. Oprócz kolekcji toruńskiej, odnotowano go w zbiorach Biblioteki Narodowej w Paryżu, Biblioteki Kongresu w Waszyngtonie, oraz w jednej z kolekcji prywatnych. W późniejszych wznowieniach, Maurycy Schlesinger dorzucił nazwiska wydawcy niemieckiego i angielskiego : Leipzig, chez Breitkopf et Hartel. Londres, chez Wessel et Co, oraz formułę informującą o prawach własności : Propriété des Editeurs.

Cechą charakterystyczną pierwszego nakładu wydania niemieckiego Nokturnów opus 27, datowanego na kwiecień 1836 roku, jest również zawartość strony tytułowej (ilustracja n° 3). Brak na niej wzmianki : à St PETERSBOURG, chez Bernard & Holtz. à VARSOVIE, chez G. Sennewald. Chodzi tutaj nie jak w przypadku omówionego powyżej nakładu opus 15 o dwóch z trzech pierwszych wydawców, lecz o zagranicznych przedstawicieli, u których można było nabyć wydania Breitkopfa i Härtla. Egzemplarze tego nakładu stwierdzono głównie w kolekcjach zagranicznych. W Polsce, oprócz Torunia, można go jeszcze spotkać w Warszawie (Biblioteka Towarzystwa im. F. Chopina).

Sonata opus 35 ukazała sie w Lipsku w maju 1840 roku. Cena pierwszego nakładu tej edycji wskazana jest w talerach i groszach (ilustracja n° 4). Kilka miesięcy później, 1 stycznia 1841 roku nastąpiła w krajach niemieckich zmiana parytetu między tymi jednostkami monetarnymi: od tej chwili, jeden taler równał się nie jak poprzednio dwudziestu czterem lecz trzydziestu nowym groszom (Neugrochen). Strony tytułowe wszystkich nakładów Breitkopfa & Härtla, które ukazały się po tej dacie odzwierciedlają nowy parytet (1 Th. 5 Ngr. dla Sonaty), nie zaś jak to się czasem uważa podwyżkę ceny. Egzemplarze opisanego nakładu wydania tej kompozycji są równie rzadkie jak wcześniej omówione. W Polsce posiada go jeszcze Biblioteka Jagiellońska w Krakowie.

Dwie ostatnie z reprodukowanych stron tytułowych pochodzą z publikacji Album de Pianistes Polonais zawierającej Mazurka dedykowanego Emilowi Gaillardowi, która ukazała się 1 stycznia 1841 roku. Oprócz dzieła Chopina gromadzi ona jeszcze utwory innych polskich pianistów mieszkających w tym czasie w Paryżu. Jest to pozycja wyjątkowo rzadka. Dotychczas stwierdzono istnienie tylko czterech egzemplarzy albumu (Biblioteka PAN w Kórniku, Biblioteka Jagiellońska w Krakowie, Biblioteka Towarzystwa im. F. Chopina w Warszawie oraz Biblioteka UMK w Toruniu), z których każdy różni się badź zawartością stron tytułowych, bądź też kompozycją wewnętrzną (kolejnością utworów, ilością stron). Egzemplarz toruński posiada pełną wersję strony tytułowej albumu (ilustracja n° 5) oraz skrócony tekst stron tytułowych kompozycji składowych (Chopin: ilustracja n° 6). W egzemplarzu kórnickim - pochodzącym najprawdopobniej z najwcześniejszego nakładu - zarówno strona tytułowa albumu jak i te poszczególnych dzieł posiadają informacje o wydawcach. W egzemplarzach z Warszawy i Krakowa usunięto nazwiska i adresy edytorów z wszystkich stron tytułowych, zasłaniając podczas druku dolne partie metalowych matryc.

Opisane egzemplarze ze zbiorów biblioteki toruńskiej zakupiono w 1953 roku w bydgoskim antykwariacie (opus 9, 15, 27, 35); album pianistów polskich nabyto w 1951 roku od Anny Strzeleckiej, właścicielki zbioru nut po Julianie Horoszkiewiczu (1816-1900) więźniu politycznym, pisarzu, pamiętnikarzu, kolekcjonerze polonezów.

Oto lista innych cennych pozycji chopinowskich ze zbiorów toruńskich:

  • Preludia op. 28, Lipsk, Breitkopf & Härtel, 1839
  • Mazurki op. 41, Lipsk, Breitkopf & Härtel, 1840
  • Allegro de concert op. 46, Lipsk, Breitkopf & Härtel, 1842
  • Ballada op. 47, Lipsk, Breitkopf & Härtel, 1842
  • Fantazja op. 49, Lipsk, Breitkopf & Härtel, 1842
  • Mazurki op. 50, Wiedeń, Mechetti, 1842 (dwa egzemplarze)
  • Ballada op. 52, Lipsk, Breitkopf & Härtel, 1843
  • Polonez op. 53, Lipsk, Breitkopf & Härtel, 1843
  • Scherzo op. 54, Lipsk, Breitkopf & Härtel, 1843
  • Nokturny op. 55, Lipsk, Breitkopf & Härtel, 1844
  • Mazurki op. 56, Lipsk, Breitkopf & Härtel, 1844
  • Barkarola op. 60, Lipsk, Breitkopf & Härtel, 1847
  • Polonez-Fantazja op. 61, Lipsk, Breitkopf & Härtel, 187
  • Nokturny op. 62, Lipsk, Breitkopf & Härtel, 1847
  • Mazurki op. 63, Lipsk, Breitkopf & Härtel, 1847
  • Sonata Op. 4, Wiedeń, Haslinger, 1851.

Krzysztof Grabowski

Literatura

  1. Józef Michał Chomiński, Teresa Dalila Turło: Katalog dzieł Fryderyka Chopina, Kraków/Warszawa, PWM/TiFC, 1990.
  2. Krzysztof Grabowski, Francuskie oryginalne wydania dzieł Fryderyka Chopina, w Rocznik chopinowski 21 (1995), s. 115-155.
  3. George W. Platzman, A descriptive catalogue of early editions of the works of Frédéric Chopin in the University of Chicago Library (second edition), Chicago, The University of Chicago Library, 2003.

Przypisy

  1. Po 1965 roku ukazał się jeszcze przypisywany Chopinowi utwór wątpliwej autentyczności: Wariacje na flet i fortepian na temat arii z opery Cenerentola G. Rossiniego.
  2. Jak wskazuje tytuł, kompozycja ta gromadzi wariacje sześciu twórców: Chopina, Czernego, H. Herza, Pixisa, Thalberga, oraz Liszta, któremu - z racji jego olbrzymiego wkładu - często przypisuje się całość.