OPRAWA SAKWOWA MODLITEWNIKA KSIĘŻNY DOROTY

oprawa sakwowa oprawa sakwowa oprawa sakwowa

Oprawa sakwowa modlitewnika księżny Doroty

Oprawa sakwowa modlitewnika księżny Doroty, pierwszej żony Albrechta Hohenzollerna Ob.6.II.4498-4500

Oprawa sakwowa jest jedną z oryginalnych form oprawy stosowanej w introligatorstwie europejskim w XV i na początku XVI w. Wiedza na temat jej rozpowszechniania znana jest przede wszystkim dzięki zabytkom sztuk plastycznych z zakresu rzeźby, malarstwa i grafiki. Bracia Lisl i Hugo Alker1 sporządzili w 1966 roku katalog wszystkich dzieł sztuki prezentujących książkę w oprawie sakwowej, składający się z 447 pozycji. Od tamtego czasu ukazało się wiele artykułów, zwłaszcza w ostatnich latach, znacznie rozszerzających tę listę. A. Merkl, autor2 chyba najnowszego opracowania na ten temat, doprowadził ich liczbę do 813 pozycji.

Z polskich zabytków zostało ujętych, dzięki przedwojennej publikacji księdza kanonika Edmunda Majkowskiego3, 10 znajdujących się głównie w wielkopolskich kościołach parafialnych: w Bliżanowie, Grodziskach Wlkp., Kozie Wielkiej, Mikorzynie oraz Pobiedziskach, a także w Krakowie i Warszawie4. Do tego rejestru miejscowości można jeszcze dodać Bochnię5.

Moda na oprawę sakwową nie ominęła także Prus Królewskich. Świadczą o tym trzy jej wizerunki utrwalone w grafice i rzeźbie pochodzące z tego obszaru. Dzięki publikacji Zbigniewa Nowaka6 poświęconej początkom sztuki typograficznej na Pomorzu wiadomo, że książka w oprawie sakwowej uwieczniona została na drzeworycie odbitym na odwrociu karty tytułowej dzieła dziekana kapituły pomezańskiej Jana z Kwidzyna - Żywot św. Doroty, wytłoczonego w 1492 roku przez malborskiego złotnika Hansa Weinreicha. Na drzeworycie (rozpowszechnianym też w postaci luźnych kartek) przypuszczalnie autorstwa Karweysego, widać stojącą sylwetkę kanonizowanej w ostatnich latach św. Doroty z Mątowów (1347-1394), trzymającą w prawym ręku książkę w oprawie sakwowej. Książka z zasygnalizowanym drzeworytem jest przechowywana w Bibliotece Narodowej Rosji (wcześniej nosiła ona nazwę Biblioteka Publiczna im. Sałtykowa-Szczedrina) w Sankt-Petersburgu.

Dwa pozostałe zabytki znajdują się już w kraju. W zbiorach Muzeum Okręgowego w Toruniu, w Galerii Sztuki Gotyckiej, eksponowana jest polichromowana statua7 (wys. 81,5) z drzewa lipowego, wykonana w 1508 roku w toruńskim warsztacie św. Wolfganga, przedstawiająca nieznanego świętego (pielgrzyma), trzymającego w prawej ręce książkę w oprawie sakwowej. Rzeźba ta pierwotnie była umieszczona w dawnym ołtarzu kościoła katedralnego w Chełmży, stolicy diecezji chełmińskiej do czasu przeniesienia jej w 1824 roku do Pelplina.

Inna interesująca rzeźba8 zdobi wnętrze kościoła farnego w Nowym Mieście Lubawskim, najdalej położonym na północny-wschód ośrodku miejskim historycznej Ziemi Chełmińskiej. Została wykonana z drzewa lipowego ok. 1500 roku przez - jak się przypuszcza - Mistrza Madonny Łąkowej. Przedstawia ona (1,62 m.) św. Jana Ewangelistę w zielonej tunice i karminowym płaszczu z niebieskim podbiciem, trzymającego w prawej ręce książkę w czarnej oprawie sakwowej. Statua ta, będąca fragmentem Grupy Ukrzyżowania, znajdowała się pierwotnie na łuku tęczowym.

Książkę umieszczono w sakwie także na terenie państwa krzyżackiego. Stwierdzenie to jest prawdziwe, jeżeli przyjmiemy, że znajdująca się w Muzeum na zamku kapituły pomezańskiej w Kwidzynie, rzeźba9 nieznanego świętego - dotychczas nie opracowana - trzymającego w prawej ręce książkę zaopatrzoną w oprawę sakwową, nie jest importem spoza granic państwa zakonnego.

Książki zaopatrywano w oprawę sakwową także na terenie Prus Książęcych. Świadczą o tym dwie oprawy sakwowe znajdujące się przed II wojną światową w Królewcu, z których jedna po wojnie trafiła do zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu (Ob.6.I.4498-4500). Jej charakterystyka stanowi przedmiot niniejszego przyczynku. Informacje o niej znajdujemy w wydawnictwach przedwojennych, są one jednak niepełne, pozbawione dokładniejszego opisu zawierającego dane o jej wymiarach, dekoracji itd. Hans Loubier10 podaje tylko bardzo ogólne wiadomości. Niepełna jest również charakterystyka Otto Glauninga11 oparta o skąpe informacje przekazane mu przez ówczesnego dyrektora Biblioteki Państwowej i Uniwersyteckiej dr. Wilhelma Meyera. Nic nowego nie wniósł Edmund Majkowski12. Stąd uzasadniona jest bardziej szczegółowa prezentacja toruńskiej oprawy sakwowej.

Długi żywot oprawy w warunkach nie zawsze jej sprzyjających spowodował, że została ona trochę uszkodzona. Dlatego też w 1988 roku poddano ją konserwacji13. Wykonała ją pracownia Konserwacji Tkanin Przedsiębiorstwa Państwowego Pracownia Konserwacji Zabytków, Oddział Warszawa. Zabiegi konserwatorskie nie tylko przywróciły jej wcześniejszą urodę, ale również ujawniły pewien interesujący szczegół z księgoznawczego punktu widzenia. Otóż okazało się - o czym świadczą fotografie - że książka, nim zyskała oprawę sakwową, miała okładziny z desek (wym. 15,7 cm x 10,5 cm) pokryte brązową skórą ozdobioną skromną, chociaż złoconą dekoracją, wykonaną przy pomocy plakiety, radełka oraz tłoka. Wynika z tego, że książka znajdowała się w księgozbiorze książęcym zanim powstał pomysł ozdobienia jej oprawą sakwową. Nie zdejmując już skóry położono na nią ciemnozielony aksamit zwisający 22 cm poniżej dolnych krawędzi okładzin w postaci płata ściągniętego, w nieistniejący już, węzeł. Aksamit nie został obcięty także wzdłuż bocznej krawędzi dolnej okładki, lecz w odległości 10,7 cm. od niej tworząc zakładkę osłaniającą boczne obcięcie książki przede wszystkim przed działaniem kurzu. Chroniła ona także złocone i cyzelowane obcięcia bloku książki przed ścieraniem. Górne obcięcie książki przed tymi samymi czynnikami zabezpieczały dwie wąskie zakładki utworzone z aksamitu wystającego 2 cm. ponad górną krawędź przedniej i tylnej okładziny.

Oprawę zdobią dwa srebrne ornamenty pokryte cienką warstwą złota, na planie kwadratu o boku 2,2 cm. Jeden zawiera profil uwieńczonej głowy żeńskiej, a drugi uwieńczony profil głowy męskiej. Oba ornamenty powielone są pięciokrotnie. Przednią okładkę upiększają trzy głowy żeńskie, z których dwie są umieszczone w narożach przy zapinkach a jedna pośrodku zwierciadła oprawy, oraz dwie męskie w pozostałych narożach. Układ głów na tylnej okładce jest odwrotny - głowy męskie zajęły miejsce żeńskich. Jak ustalono w czasie konserwacji oprawy, do każdego z ornamentów przylutowane są po 4 pręciki o długości ok. 17 mm., które przechodzą przez otwory w okładzinach i zakute są srebrnymi nitami. Dekorację woluminu uzupełniały dwie klamry, o czym świadczą trzy zachowane, wykonane ze srebra zapinki.

Oprawa została wykonana najprawdopodobniej w Królewcu, w którym, w czasach rządów księcia Albrechta miejscowe introligatorstwo i złotnictwo przeżywało wyjątkowo pomyślny okres w swoich dziejach14. Nie mamy jednak na to bezpośredniego dowodu. Szansa wskazania warsztatu, gdzie została wykonana, chyba bezpowrotnie przepadła. Zaginęły bowiem z królewieckiego Archiwum dokumenty rejestrujące Ausgabenrechnungen der herzoglichen Rentkammer, właśnie z lat 1528 - 1530, w których, jak należy przypuszczać, ją sporządzono. Nie było już ich w Królewcu pod koniec XIX wieku15. Nie można jednak wykluczyć, że oprawa powstała w Norymberdze z którą łączyły księcia bardzo silne więzy16. Tamtejsi złotnicy sporządzili m.in. na zamówienie księcia Albrechta dwie srebrne oprawy wchodzące w skład tzw. Silberbibliothek17.

Toruński tom polecił książę ozdobić oprawą sakwową wzbogaconą dodatkowo srebrną dekoracją18, kierując się gustami swojej, wrażliwej na modę19, żony, księżnej Doroty, dla której był on przeznaczony20. Sam w tej dziedzinie zachowywał obojętność, książki cenił przede wszystkim dla ich treści, a nie zewnętrznego piękna.21

W oprawę sakwową opatrzył te, które cieszyły się jego najwyższym uznaniem, a więc tłoczone przez wittenberskiego typografa Kluga28 dwie interpretacje psalmów Marcina Lutra, autora cenionego przez niego najwyżej spośród licznej rzeszy pisarzy reformacyjnych29 oraz drukowany w Zwickau przez tamtejszego impresora Kantza30, utwór Georga Schmaltziga31, należący do najbardziej ulubionych przez księcia Albrechta. Świadczy o tym fakt, że w modlitwach jego pióra znajdujących się w słynnym Gebetbüchlein księżnej Doroty, wpływ tego utworu jest wyraźnie widoczny32.

Łącząc te trzy druki w jednym woluminie książę kierował się nie tylko zaletami pisarskimi, ale także walorami dydaktycznymi. Tom ten bowiem będący podarkiem dla jego świeżo poślubionej żony Doroty (małżeństwo zostało zawarte 23 lipca 1526 r.) wychowanej na dworze duńskim, w duchu religii katolickiej, miał przybliżyć jej zasady wiary luterskiej33. Celowi temu służyć miał jeszcze jeden tom, zaopatrzony w oprawę sakwową, zawierający Psałterz Lutra, tłoczony w Wittenberdze w roku 1525, który niestety zaginął w czasie II wojny34, a także wiele druków i rękopisów darowanych przez księcia Dorocie35. Edukacja ta dała pozytywne rezultaty. Księżna stała się pobożną luteranką36. Wiadomo także, co warto podkreślić, że do ulubionych lektur księżnej Doroty należał jeden z psalmów37. Bezpośrednich dowodów jednak nie ma - nie zachowały się bowiem na jego kartach ślady lektury w postaci podkreśleń, komentarzy itp.

Oprawa po śmierci Doroty, w 1547 roku, trafiła do prywatnego księgozbioru księcia Albrechta tzw. Kammerbibliothek, o ile nie znajdowała się tam wcześniej. W inwentarzu sporządzonym w 1568 roku, po śmierci założyciela figuruje ona jako Vier trösliche Psalmenn durch Lutherum ausgelegt mit grun Sammet uberregen und Seibern Pockeln38. Prawie identycznie wygląda jej opis w inwentarzu z 1576 r. - brzmi on następująco: Vier Tröstlich Psalmen durch Luth. ausgelegt mitt grun sammet uberzogen und silb. pockeln39. W obu dokumentach odnotowano tylko pierwszą pozycję klocka, z pominięciem adligatów.

Początkowo opisywane cimelium, jak podają oba inwentarze, przechowywane było na oddzielnym regale stojącym w Sali moskiewskiej, wśród libri extraordinarii, między którymi znajdował się także m.in. wspomniany Modlitewnik księżnej Doroty będący od XVII wieku własnością Biblioteki Augusta w Wolfenbüttel40.

W późniejszym czasie, w XVIII wieku, a może wcześniej, tom ten przechowywany był najprawdopodobniej w jednej szafie razem z Silberbibliothek składającą się z 20 woluminów oprawionych w srebrne blachy, tworzących tzw. Srebrną Bibliotekę.41 Podstawę do takiego przypuszczenia daje naniesiony ołówkiem na wewnętrznej stronie przedniej okładki, chyba XVIII w (?) napis - Silberbibliothek 25. Druga zaginiona książka zaopatrzona w oprawę sakwową, oznaczona był jako Silberbibliothek 2442.

Książka ta znajdowała się w Królewcu do ostatnich lat II wojny światowej. Do Torunia trafiła razem z innymi książkami znad Pregoły na początku drugiej połowy lat 40-tych. Tutaj w Bibliotece Uniwersyteckiej była pokazywana na kilku wystawach. Po raz pierwszy chyba w 1947 roku. Ostatni zaś raz na wystawie cimeliów zorganizowanej z okazji Jubileuszu 50-lecia UMK w lutym 1995 r.43. W pełni zasługuje ona na miano cimelium. W Polsce jest to jedyny zachowany egzemplarz. W innych bibliotekach dotarły do naszych czasów jedynie fragmenty pojedynczych sakw44. Jest ona także cimelium w skali europejskiej. Jak ustalił wybitny tegumentolog holenderski, J. Szirmai45, w bibliotekach oraz muzeach europejskich zachowanych jest 17 opraw sakwowych, łącznie z pierwotnie królewiecką, a obecnie toruńską.

Janusz Tondel

Przypisy

  1. A. Alker, Das Beutelbuch in der bildenden Kunst, Mainz 1966 (Kleiner Druck der Gutenberg-Gesellschaft 78).
  2. U. Merkl, Neuendeckte Darstellungen von Beutelbüchern, Gutenberg-Jahrbuch 1997, s. 303-306. W artykule tym jest także wykaz wcześniejszych artykułów dokumentujących plastyczne wizerunki opraw sakwowych.
  3. E. Majkowski, Neues zum Buchbeutel in der bildenden Kunst, Gutenberg-Jahrbuch 1939.
  4. Chodzi o ołtarz św. Barbary ( z 1477 roku) z Wrocławia, który po II wojnie światowej jest przechowywany w Muzeum Narodowym w Warszawie, zob. U.D. Opitz, Weitere Darstellungen von Beutebüchern und Hülleinbänden, Gutenberg-Jahrbuch 70, 1995, s. 228.
  5. Oprawa sakwowa, [w:] Encyklopedia wiedzy o książce, Red. A. Birkenmajer [i in.]. Wrocław 1971, szp. 1713.
  6. Początki sztuki drukarskiej na Pomorzu w XV wieku, Gdańsk 1976, s. 60-63, ryc. 8.
  7. Zbiory gotyckiej rzeźby i malarstwa Muzeum Okręgowego w Toruniu. Katalog. Oprac. J. Kruszelnicka, J. Flik, Toruń 1968, s. 45, nr 13, zdj.
  8. Kultura artystyczna Ziemi Chełmińskiej. Katalog wystawy zorganizowanej przez Muzeum Okręgowe w Toruniu. Towarzystwo Naukowe w Toruniu. Toruń 1973, s. 92-95, zdj. 25.
  9. Informacje o tej rzeźbie uzyskałem od Wandy Ciszewskiej, asystentki w Katedrze Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej w Toruniu.
  10. H. Loubier, Der Bucheinband von seinen Anfängen bis zum Ende des 18. Jahrhunderts, Leipzig 1926, s. 94.
  11. O. Glauning, Der Buchbeutel in der bildenen Kunst, Archiv für Buchgewerbe und Gebrauchsgraphik 63, 1926, s. 149-150.
  12. E. Majkowski, Oprawy sakwowe. Przyczynek do historii introligatorstwa u schyłku wieków średnich, Poznań 1932, s. 9.
  13. Jej dokumentacja zatytułowana: Toruń. Biblioteka Główna Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. Książka w aksamitnej oprawie sakwowej ze srebrnymi okuciami z połowy XVI wieku. Nr sygnatury Ob.6.II.4498-4500. Dokumentacja konserwatorska wykonana na zlecenie Biblioteki Głównej Uniwersytetu M. Kopernika w Toruniu. Nr zlecenia: 185 (K-PT)86, Warszawa 1998, przechowywana jest razem z oprawą sakwową w magazynie Oddziału Starych Druków.
  14. A. Rohde, U. Stöver, Goldschmiedekunst in Königsberg, Stuttgart 1959, (Bau und Kunstdenkmäler des Deutschen Ostens, Reihe B, Bd 2), s. 16.
  15. P. Schwenke, K. Lange, Die Silberbibliothek Herzogs Albrecht von Preussen und seiner Gemahlin Anna Maria, Leipzig 1894, s. 9 nr 33.
  16. P.G.Thielen, Die Kultur am Hofe Herzog Albrechts von Preussen, Göttingen 1953, s. 201.
  17. P. Schwenke, Lange, op.cit. s.7, 10 - 11.
  18. Tamże, s.4.
  19. I. Gundermann, Herzogin Dorothea von Preussen, Köln u. Berlin 1965, s. 100 i nast.
  20. O. Glauning, op. cit.s. 150.
  21. P. Schwenke, Lange, op. cit., s.4; E.Kuhnert, Geschichte der Staats - und Universitätsbibliothek zu Königsberg, Leipzig 1926, s. 251.; P.G.Thielen, Ein Katalog der Kammerbibliothek Herzog Albrechts von Preussen. Aus dem Jahre 1576. II. Jahrbuch er Albertus - Universität zu Königsberg 5, 1955, s. 243 - 244; J. Petersohn, Albrecht von Preussen und Ottheinrich von der Pfalz. Ein Vergleichender Beitrag zur deutschen Fürstenkultur und Bibliotheksgeschichte er Renaissance, Archiv für Kulturgeschichte 39, 1957, H.3, s. 340.
  22. J. Benzing, Lutherbibliographie. Verzeichnis der gedruckten Schriften Martin Luthers bis zum dessen Tod, Baden-Baden 1966, s. 64 nr 530.
  23. Verzeichnis der im deutschen Sprachbereich erschienenen Drucke des XVI Jahrhunderts. Hrsg. v.d. Bayerischen Staatsbibliothek in München in Verbindung mit der Herzog August Bibliothek in Wolfenbüttel. Bd. 18, Stuttgart 1992, S - 3060.
  24. J. Benzing, op.cit., s. 64, nr 530.
  25. J.R. Fligge, Herzog Albrecht von Preussen und der Osiandrismus, Bonn 1972, s. 539.
  26. P.G., Thielen, Ein Katalog II, s. 246.
  27. Na podstawie w części zachowanych w zasobie starych druków Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu tomów z Kammerbibliothek.
  28. H. Volz, Die Wittenberger Gesangdrucker Joseph Klug und Hans Lufft, Jahrbuch für Liturgik und Hym nologie 4, 1958/59, s. 130 - 131; J. Benzing, Die Buchdrucker des 16. und 17. Jahrhunderts im deutschen Sprachgebiet, Wiesbaden 1982, s. 500.
  29. W jego Kammerbibliothek znajduje się ponad 80 pism Lutra, zob. Thielen, Ein Katalog II, s. 245.
  30. Benzing, op cit s. 532.
  31. Zob. Neue Akten zur Lebensgeschichte Georg Schmaltzings, Zeitschrift für bayerische Kirchengeschichte 2, 1927, s. 41-46, także: Gundermann, Untersuchungen, s. 29 - 30.
  32. J. Gundermann, Untersuchungen, s. 28 -31.
  33. P.Tschackert, Urkundenbuch zur Reformationsgeschichte des Herzogthums Preussen. Bd. 1. Leipzig 1890, s. 372; I. Gundermann, Herzogin Dorothea, s. 197, tejże, Untersuchungen, s. 82.
  34. O. Glauning, op. cit., s. 149, Majkowski, op. cit. , s. 19.
  35. Zob. P. Schwenke, Lange, op. cit. s.47; Gundermann, Untersuchungen, s. 82.
  36. J. Gundermann, Herzogin Dorothea, s. 197 - 200; E. Kuhnert, Das Gebetbuch er Herzogin Dorothea, Gemahlin Albrechts von Preussen, von 1527, Evangelisches Gemeindeblatt 55, 1900 , s. 266, pisze, że Dorota była eine der eifrigsten Fürstinnen des Protestantismus gewesen.
  37. P. Tschackert, op. cit., nr 2164, Gundermann, Herzogin Dorothea, s. 200.
  38. Verzeichniss über die Verlassenschaften des Herzogs Albrecht von Preussen un zweiten Gemahlin Anna Maria geb. Herzogin in Braunschweig - Lüneburg. Rep. 42 I K.Nr 1-2.,s98 (Deutsches Zentralarchiv Alt. Merseburg ).
  39. P.G. Thielen, Ein Katalog der Kammerbibliothek Herzog Albrecht von Preussen aus dem Jahre 1576, (I), Jahrb. d. Alb. Univ. z. Kbg. IV, s. 217.
  40. J. Gundermann, Untersuchungen, s. 19.
  41. Por. F.W. Schubert, Die Occupation Königsberg durch die Russen während des Siebenjähriges Krieges, Der neuen Preusisschen Provinzial -Blätter 3 F, 1, 185 8, s. 159.
  42. O. Glauning, op. cit., s. 150.
  43. Cymelia ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu. Oprac. M. Strutyńska, Toruń 1995, nr 54, il. 13.
  44. A. Lewicka-Kamińska, Rzut oka na rozwój oprawy książkowej w Krakowie, Roczniki Biblioteczne 16, 1972, z. 1/2, s. 51.
  45. J. Szirmai, Ein neugefundenes Beutelbuch in Berlin, Gutenberg-Jahrbuch 1990, s. 336-345.