KANCJONAŁ WALENTEGO Z BRZOZOWA

Kancjonał Walentego z Brzozowa kancjonał cymelia

Cantional albo Księgi Chwal Boskych

  1. Górna okładzina Kancjonału z herbowym superekslibrisem księcia Albrechta Hohenzollerna.
  2. Ekslibris heraldyczny z herbem Albrechta Hohenzollerna oraz łacińska inskrypcja i wiersz na cześć Księcia i jego herbu.
  3. Pierwsza karta pieśni adwentowych (dwukrotny druk dwubarwny, rombowa notacja chorałowa).

Cantional albo Księgi Chwal Boskych, to iest Pieśni Duchowne Kośćioła świętego podług Ewangeliei y Prawdziwego Pisma świętego slożone a teraz s czeskiego języka na Polsky przez Xiędza Walentego z Brzozowa nowo przełożone. W Królewcu Pruskiem, 1554 r.; 20.

Książka została wydana w formacie folio o wymiarach 30 x 20 cm, k. liczb. ołów.: 276. Oprawa: deska obciągnięta w brązową skórę cielęcą. Górna okładzina ozdobiona w złocony superexlibris księcia pruskiego Albrechta Hohenzollerna, dolna okładzina zawiera podobiznę księcia w formie medalionu. Obie okładziny obficie zdobione złoconymi ramkami, wykonanymi introligatorskimi radełkami. Brzegi kancjonału pozłacane i subtelnie puncowane, zamykany na 2 miedziane klamry. Obiekt po pełnej konserwacji w Zakładzie Konserwacji Papieru i Skóry Wydziału Sztuk Pieknych UMK w Toruniu, konserwator Małgorzata Pronobis-Bobińska. Stan zachowania jest bardzo dobry.

Sygnatura Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu: Pol.6.III.70

Proweniencja: książka należała do Biblioteki Zamkowej księcia Albrechta Pruskiego, o czym świadczą sygnatury A.11. oraz +Ce 88 folio.

Dostęp online: Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa

Kancjonał Walentego z Brzozowa jest jednym z trzech zachowanych w Polsce egzemplarzy słynnego zbioru śpiewów religijnych w języku polskim, wydanym w Królewcu w r. 1554, a w zbiorach Biblioteki UMK, pierwszym polskim drukiem muzycznym. Poza Toruniem posiadaniem Kancjonału szczyci się Biblioteka Ossolineum we Wrocławiu i Biblioteka PAN w Gdańsku. Jest to z wielu względów niezwykle cenny zbiór śpiewów kościoła ewangelickiego, wydany przez wywodzącego się z Braci Czeskich znakomitego introligatora Allexandra Augezda ze Zwojenic z Litomyśla, którego losy rzuciły na krótki czas do Królewca. Zlecił on Księdzu Walentemu z Brzozowa dokonanie tłumaczenia na język polski czeskiego kancjonału Łukasza z Pragi, wydanego przez Jana Roha w 1541 r.

Autor przekładu, ksiądz Walenty z Brzozowa (Brzozowski) jest mało znany biografom. Zmarł ok. 1570 roku. Pochodził z małego miasteczka należącego do Biskupstwa Przemyskiego. Znany był z pisania poezji i komponowania muzyki. Wg niektórych biografów był on sanocczaninem, wg innych Czechem wyćwiczonym w języku polskim. Najwięcej rozgłosu przyniósł mu przekład Kancjonału Jana Roha, chociaż jego język polski zawiera wiele czechizmów, błędów składni i fleksji.

Kancjonał królewiecki Allexandra Augezdeckiego w formie introligatorskiej i graficznej, jak i w druku notacji muzycznej, nawiązuje do bogactwa religijnych, drogich rękopisów muzycznych. Impressor przebywał w Królewcu, ówczesnej duchowej stolicy reformacji, w latach 1549-1556 i działał pod skrzydłami księcia pruskiego Albrechta Hohenzollerna, kuzyna polskiego króla Zygmunta Augusta. W 1554 roku wydał on własnym sumptem: Cantional: Albo Księgy chwał Boskich to iest Piesni Duchowne... Był to obfity zbiór śpiewów na cały rok kościelny. Jego szata graficzna była niezwykle staranna. Egzemplarz toruński posiada piękną oprawę z epoki, prawdopodobnie autorstwa Kaspra Anglera, nadwornego introligatora biblioteki królewieckiej. Karta tytułowa drukowana w kolorze czerwonym i czarnym, zdobiona jest dekoracyjnym obramowaniem zawierającym symbole ewangelistów: Łukasza, Marka, Jana i Mateusza, postacie króla Dawida i Mojżesza, jest też chór i ornamenty roślinne, nad nimi czuwają Duch Święty i Bóg Ojciec. Na odwrocie karty tytułowej po inskrypcji odnoszącej się do księcia znajduje się okazały wariant ekslibrisu księcia Albrechta (herb o dziewięciu tarczach, nad którymi górują 3 hełmy rycerskie symbolizujące Prusy, Brandenburgię i Pomorze, obramowane obfitymi labrami).

Na sześciu stronach przedmowy Augezdecki zwraca się do króla Zygmunta Augusta o łaskawe przyjęcie dzieła i także o pilne wykonywanie tych pieśni.

Nowatorstwo i wartość kancjonałów powstałych z ruchów reformacyjnych w Europie w XVI wieku leży w ich bardzo prostym opracowaniu do powszechnego użytku w liturgii i innych uroczystościach zawartych tam pieśni religijnych w języku ojczystym. Rozwój drukarstwa przyspieszył popularyzację tej idei.

Cantional albo Księgi Chwal Boskich... Walentego z Brzozowa zawiera 482 pieśni w języku polskim. Porządek śpiewów ułożony jest w trzy części. Część pierwsza to pieśni na cały rok liturgiczny: adwentowe, na Boże Narodzenie, o życiu i cierpieniu Pańskim, o Zmartwychwstaniu, na Niebo Wstąpienie, o Duchu Świętym i o Trójcy Świętej. W części drugiej zawarte są pieśni o Cerkwi Św., o Bożym Słowie, o Ciele i Krwi Pańskiej, o sakramentach chrztu, małżeństwa, pokuty, pogrzebu, o dniu ostatecznym. Część trzecią stanowią inne pieśni: o modlitwie, wierze, przykazaniach, cnotliwym życiu, o świętości męczenników, pieśni na różne dnie i noce itd.

Druk muzyczny, podobnie jak całość, jest bardzo staranny. Zastosowana została notacja chorałowa o nutach rombowych, z drobnymi znakami notacji neumatycznej (znaki zstępowania dźwięków), oraz notacji menzuralnej w organizacji rytmu. Znaki muzyczne umieszczone są na 5 liniach, a tekst dokładnie podłożony pod nutami. Każda z linii zaopatrzona jest w kustosze ułatwiające śpiew nastepnej. Na pierwszej karcie części muzycznej Augezdecki zastosował technikę druku dwukrotnego, czerwono-czarnego, upodabniając czerwonymi pięcioliniami i czerwonym tekstem oraz czarnymi nutami ten druk do rękopisów. Dysponował wieloma rodzajami czcionek nutowych, w tym pojedyńczymi, które widoczne są w charakterystycznie, delikatnie przerywanymi liniami notacji.

Wielkim walorem kancjonału utalentowanego drukarza królewieckiego jest szata graficzna: zdobienia tekstów wieloma pięknymi drzeworytami przedstawiającymi sceny z Nowego Testamentu, stosowanie listew drzeworytowych na poszczególnych stronach oraz inicjały zaczerpnięte z Kancjonału Jana Roha.

Kancjonał zakończony jest erratą pochibień szkodliwszych oraz pięknym, w kształcie odwróconej piramidy kolofonem i okazałym signum impressora przedstawiającym niedźwiedzia na tarczy pod hełmem w koronie zwieńczonej labrami.

Toruński egzemplarz Kancjonału Walentego z Brzozowa zanim szczęśliwie trafił do Biblioteki Uniwersyteckiej w 1946 r. wraz z innymi fragmentami Biblioteki Uniwersytetu w Królewcu, należał najpierw do osobistej biblioteki księcia pruskiego Albrechta Hohenzollerna, później trafił do Biblioteki Zamkowej. Na wewnętrznej stronie okładzin znajdują się dawne, zachowane sygnatury Cammer Bibliothec księcia Albrechta : A.11. oraz sygnatura Biblioteki Regiomontana: + Ce 88 folio Odręczna uwaga atramentem z epoki Liber rarissimus mówi jednoznacznie o wartości tego dzieła.

Bożena Jankowska

Literatura

  1. Henryk Baranowski, Zbiory Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu, ich rozwój i kierunki przyszłego kształtowania, Studia o Działalności i Zbiorach Biblioteki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, t. 5. Toruń 1990
  2. Adolf Chybiński, Słownik muzyków dawnej Polski do roku 1800. Kraków 1949
  3. Karol Estreicher, Bibliografia polska, T13, str.404, Kraków 1894 T. 19, str, 86-87. Kraków 1903
  4. Zdzisław Jachimecki, Muzyka polska w rozwoju historycznym. T. I. cz.1, Kraków 1958
  5. Ehpraim Oloff, Polnische Liedergeschichte von Polnischen Kirchengesängen und derselbern Dichtern und Ubersetzern. Dantzig 1744
  6. Maria Przywecka-Samecka, Dzieje drukarstwa muzycznego w Polsce do końca XVIII wieku. Wrocław 1993
  7. Maria Strutyńska, Struktura proweniencyjna zbioru starych druków Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu. Toruń 1999
  8. Janusz Tondel, Biblioteka Zamkowa (1529-1568) księcia Albrechta Pruskiego w Królewcu. Toruń 1992
  9. Janusz Tondel, Książka w dawnym Królewcu. Toruń 2001
  10.  Leon Witkowski, Kancjonał Polski Walentego Brzozowa wobec kancjonału czeskiego Jana Roha. Zeszyty Naukowe U.M.K. - Nauki Hum.-Społ.Zesz.1. Odbitka. Łódż 1957