Copyright
Czym jest prawo autorskie?
Prawa autorskie to forma ochrony prawnej, który zapewnia autorom oryginalnych dzieł twórczych ograniczoną kontrolę nad reprodukcją i dystrybucją ich pracy. Daje posiadaczowi praw autorskich zestaw praw wyłącznych, ale także oznacza wyjątki od tej ochrony, które mają służyć dobru publicznemu. Prawa autorskie są osobiste i majątkowe. Osobiste są niezbywalne, materialne można przenieść lub dziedziczyć.
Ustawa - akt prawny ujednolicony po nowelizacjach (z roku 2019).
Czemu służy prawo autorskie?
Autorskie prawa osobiste chronią nieograniczoną w czasie i niepodlegającą zrzeczeniu się lub zbyciu więź twórcy z utworem, a w szczególności prawo do:
1. autorstwa utworu;
2. oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępniania go anonimowo;
3. nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania;
4. decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności;
5. nadzoru nad sposobem korzystania z utworu.
Twórcy przysługuje wyłączne prawo do korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji:
1. w zakresie utrwalania i zwielokrotniania utworu;
2. w zakresie obrotu oryginałem albo egzemplarzami;
3. w zakresie rozpowszechniania utworu.
Prawa te podlegają wyjątkom i ograniczeniom ze względu na dobro społeczne w zakresie „dozwolonego użytku”, który pozwala na ograniczone korzystanie z utworów bez zgody właściciela praw autorskich. Przykładowo wolno skopiować utwór dla celów osobistego użytku i podzielić się nim ze znajomymi lub do celów dydaktycznych oraz naukowych.
Co prawo autorskie chroni?
Prawo autorskie chroni oryginalne dzieła autorskie. Aby podlegać ochronie prawnoautorskiej, utwór musi być stworzony przez autora i musi obejmować pewien minimalny stopień kreatywności, musi być również ustalony w jakiejś materialnej postaci, np. zapisany na papierze lub w edytorze w postaci pliku komputerowego. Prawo chroni utwory: wyrażone słowem, symbolami matematycznymi, znakami graficznymi (literackie, publicystyczne, naukowe, kartograficzne oraz programy komputerowe); plastyczne; fotograficzne; lutnicze; wzornictwa przemysłowego; architektoniczne, achitektoniczno-urbanistyczne i urbanistyczne; muzyczne i słowno-muzyczne; sceniczne, sceniczno-muzyczne, choreograficzne i pantomimiczne; audiowizualne (w tym filmowe).
Co nie jest chronione prawem autorskim?
1. akty normatywne lub ich urzędowe projekty;
2. urzędowe dokumenty, materiały, znaki i symbole;
3. opublikowane opisy patentowe lub ochronne;
4. proste informacje prasowe;
5. odkrycia, idee, procedury, metody i zasady działania oraz koncepcje matematyczne;
6. utwory, które przeszły do domeny publicznej (wygasły do nich prawa autorskie majątkowe).
Kto jest właścicielem praw autorskich do utworu?
Twórca zawsze jest posiadaczem praw autorskich osobistych, nie może się ich zrzec, ale może przenieść prawa autorskie majątkowe do utworu. W większości przypadków twórca utworu jest początkowym jego posiadaczem. Współtwórcom przysługuje prawo autorskie wspólnie. Jeśli praca została stworzona w ramach zatrudnienia danej osoby, może oznaczać, iż pracodawca, którego pracownik stworzył utwór, nabywa z chwilą przyjęcia utworu autorskie prawa majątkowe w granicach wynikających z celu umowy o pracę i zgodnego zamiaru stron.
Prawa autorskie majątkowe mogą być przenoszone z pierwotnego autora na inną osobę lub instytucję przez podpisanie umowy. Pracownik naukowy powinien mądrze zarządzać swoimi prawami i nie przenosić ich automatycznie na wydawcę lub inną instytucję szczególnie wówczas, kiedy nie pobiera za utwór wynagrodzenia, ponieważ nie będzie mógł potem nim dysponować. Wydawcy lub innej instytucji wystarczy przekazać licencję niewyłączną na konkretne pole eksploatacji, które dana instytucja potrzebuje, by utwór publikować czy uposzechniać w internecie.
Podczas samodzielnego deponowania utworów czy danych badawczych w repozytoriach naukowych (bibliotekach cyfrowych) należy zawsze zwaracać uwagę na aspekty prawne, zwykle systemy proszą o wybór wolnych licencji takich jak Creative Commons czy GPL. To samo może dotyczyć czasopism wydawanych w modelu open access.
Jak działa prawo autorskie?
Zgodnie z prawem polskim utwory są chronione automatycznie w momencie ich powstania i ustalenia. Nie trzeba nigdzie tego faktu zgłaszać.
Jak długo trwają prawa autorskie?
Autorskie prawa majątkowe gasną z upływem lat siedemdziesięciu:
1. od śmierci twórcy, a do utworów współautorskich, od śmierci współtwórcy, który przeżył pozostałych,
2. w odniesieniu do utworu, którego twórca nie jest znany – od daty pierwszego rozpowszechnienia,
3. w odniesieniu do utworu, do którego autorskie prawa majątkowe przysługują z mocy ustawy innej osobie niż twórca – od daty rozpowszechnienia utworu, a gdy utwór nie został rozpowszechniony – od daty jego ustalenia,
4. w odniesieniu do utworu audiowizualnego – od śmierci najpóźniej zmarłej z wymienionych osób: głównego reżysera, autora scenariusza, autora dialogów, kompozytora muzyki skomponowanej do utworu audiowizualnego.
5. w odniesieniu do utworu słowno-muzycznego, jeżeli utwór słowny i utwór muzyczny zostały stworzone specjalnie dla danego utworu słowno-muzycznego – od śmierci później zmarłej z wymienionych osób: autora utworu słownego albo kompozytora utworu muzycznego.
Jak mogę sprawdzić, czy utwór jest nadal chroniony prawem autorskim?
Ustalenie, czy starsze prace są nadal chronione prawem autorskim, jest złożonym zadaniem, ustalają to fachowcy znający dobrze prawo autorskie. Za każdym razem trzeba wykonać bardzo dokładną analizę wszystkich składowych utworu, nie wystarczy sprawdzić tylko, czy minęło 70 lat od śmierci głównego autora widniejącego na karcie tytułowej utworu czy w metadanych opisowych. W przypadku czasopisma czy dzieła zbiorowego jest to jeszcze bardziej skomplikowane, ponieważ trzeba ustalić wszystkich właścicieli praw majątkowych. Mogą to być twórcy, wydawcy, spadkobiercy i inni.
W takim tropieniu historii może Ci pomóc kalkulator domeny publicznej opracowany przez dr Tomasza Ganicza z Koalicji Otwartej Edukacji.
Czy mogę wykorzystać utwory chronione do celów dydaktycznych i naukowych?
Pracownicy instytucji naukowych i oświatowych mogą, w celach dydaktycznych lub prowadzenia własnych badań, korzystać z rozpowszechnionych utworów w oryginale i w tłumaczeniu oraz zwielokrotniać w tym celu rozpowszechnione drobne utwory lub fragmenty większych utworów dla ograniczonego kręgu uczących się, nauczających lub prowadzących badania.
Wolno w celach dydaktycznych i naukowych zamieszczać rozpowszechnione drobne utwory lub fragmenty większych utworów w podręcznikach, wypisach, antologiach, ale twórcy wykorzystanego utworu należy się wynagrodzenie.
Jeśli mam studenta niepełnosprawnego, to czy mogę dla niego wykonywać kopie utworów?
Wolno korzystać z już rozpowszechnionych utworów dla dobra osób niepełnosprawnych, jeżeli to korzystnie odnosi się bezpośrednio do ich upośledzenia, nie ma zarobkowego charakteru i jest podejmowane w rozmiarze wynikającym z natury upośledzenia.
Czy wolno wykonywać cudze utwory podczas uroczystości na uczelni?
Wolno korzystać z utworów podczas ceremonii religijnych oraz oficjalnych uroczystości organizowanych przez władze publiczne, jeżeli nie łączy się z tym osiąganie pośrednio lub bezpośrednio korzyści majątkowej.
Jak cytować cudze utwory w swoich pracach?
Wolno przytaczać w utworach stanowiących samoistną całość urywki rozpowszechnionych utworów oraz rozpowszechnione utwory plastyczne, utwory fotograficzne lub drobne utwory w całości, w zakresie uzasadnionym celami cytatu, takimi jak wyjaśnianie, polemika, analiza krytyczna lub naukowa, nauczanie lub prawami gatunku twórczości. Co oznacza, że cytat musi być uzasadniony i proporcjonalny do własnego dzieła, żeby nie było wątpliwości, że powstała nowa praca o indywidualnym charakterze.
Cytat musi być wyraźnie oznaczony (inna czcionka, cudzysłów) i wyodrębniony w tekście. Cytując zawsze podajemy informacje bibliograficzne (twórca i źródło). Nierzetelne wykorzystanie cudzych treści lub manipulacja może skutkować oskarżeniem o łamanie prawa, plagiat i narazić na karę przewidzianą przez prawo.
Co to jest plagiat i autoplagiat?
Plagiat jest przywłaszczeniem autorstwa cudzego utworu i przedstawieniem jako własnego. Plagiat może być jawny i ukryty, wówczas kiedy dokona się jakichś modyfikacji tekstu. Utwór, nawet jeśli przeszedł do domeny publicznej, to nadal podlega ochronie prawa, przede wszystkim prawa do oznaczenia autorstwa. Prawo autorskie osobiste trwa wiecznie, zatem przywłaszczenie sobie autorstwa utworu, który znajduje się w domenie publicznej, jest również plagiatem.
Autoplagiat oznacza ponowne wykorzystanie swojego utworu pod zmienionym tytułem lub niewielkie zmodyfikowanie go tak, że powoduje się wprowadzenie w błąd odbiorców dzieła. Więcej o plagiatach w artykule dr Sybilla Stanisławska-Kloc Plagiat i autoplagiat, "Infos" Nr 16/2011, Biuro Analiz Sejmowych Kancelarii Sejmu.
Za plagiat może grozić kara grzywny, a nawet ograniczenia bądź pozbawienia wolności do lat 3.
Kto jest piratem?
Pracownicy, którzy kopiują cudze utwory i wykorzystują je w zakresie dozwolonego użytku, czy to do celów osobistych, czy edukacyjnych lub naukowych, czy na rzecz studentów niepełnosprawnych nie łamią prawa. Łamaniem prawa jest dopiero upowszechnianie cudzych utworów bez zgody autorów.
Więcej informacji o poszczególnych przypadkach poprawnego wykorzystywania utworów znajdziesz w Platformie Otwartej nauki w tzw. Pomocniku prawnym opracowanym dla naukowców przez dr Krzysztofa Siewicza oraz szerszy zakres na stronie Legalna Kultura - znajdują się tam strefy dla poszczególnych grup docelowych: nauczycieli, uczniów czy studentów.
Opracowała zgodnie z nowelizacją z roku 2019: Bożena Bednarek-Michalska, Toruń paźdzernik 2019.