Anonimowy autor podpisu nie złożył, być może w obawie przed szalejącą podówczas cenzurą carską, być może na skutek ogólnie panującej mody na tajemniczość, jaką w owych latach dwudziestych siódmych wprowadzili ku zgorszeniu starszyzny wolnomularze i admiratorzy lorda Byrona. W świetle najnowszych badań historycznych rzeczą wiadomą i bezsporną jest jednak, iż tego wersetu, w epoce późniejszej mocno spopularyzowanego, a nawet niestety zwulgaryzowanego, nikt w żadnym pamiętniczku panieńskim przed rokiem 1929 nie użył. Stąd też konkluzja, że ręka, która go do sztambucha Marii-Teresy-Ludwiczki wpisała, należeć mogła tylko do jednego człowieka, a mianowicie do oryginalnego twórcy owego dwuwiersza.

Wacław A. Zbyszewski

ORDYNANS HITLERA

Z pamiętników dygnitarzy hitlerowskich od szczekacza Goebbelsa do pętaka Guderiana (patrz artykuły W. A. Zbyszewskiego "Wiadomości" Nr. nr. 12, 22, 32, 42, 52, 62, 72, 82, 92, 102, 122, 132, 142, 152, 162, 172) można by uformować toute une bibliothèque, ale pozycjęla plus intéressante stanowiłby sans doute pamiętnik feldfebla Hansa Dummera, który był u Hitlera za ordynansa w latach 1940-1941. W sprawach dyplomacji przewyższa on o głowę niedouczonego Ribbentropa, w sprawach strategii bije przereklamowanego Rommla, w sprawach ekonomii mógłby być nauczycielem ćwierćinteligenta Schachta.

Po pierwsze, Hans niczego się nie wypiera i wcale nie myśli wybielać się czy usprawiedliwiać, składając tym dowód nieprzeciętnego wyrobienia politycznego, jako że prawdziwy mąż stanu nigdy nie powinien przybierać niewygodnej postawy oskarżonego. Po drugie, w czasie swej dwuletniej służby u Führera nie próbował zupełnie wpływać na bieg wypadków i dziś, z perspektywy dziesięciu lat, musimy mu przyznać rację, bo przecież z tym obłąkańcem Hitlerem daleko nie ujechałby, a spiski organizowane przez zdziecinniałych generałów z góry były skazane na niepowodzenie.

Hans Dummer wybrał metodę la plus fine et la plus difficile, a mianowicie słuchał i milczał. Ilécoutait et il gardait le silence. Taki sam dystans i dyskrecję chciał zachować jedyny dobrze wychowany człowiek Trzeciej Rzeszy, von Papen, ale udało mu się to tylko połowicznie.

Obowiązki feldfebla Hansa Dummera polegały na tym, że po osiem godzin dziennie sterczał w pokoju przyległym do gabinetu Führera i salutował przechodzących parweniuszy, czasem przynosił Hitlerowi okropne piwo, czasem czyścił mu buty. Znał więc na wylot tajniki dyplomacji niemieckiej, a życie prywatne Führera nie miało dla niego sekretów. Między innymi Hans należał do tych nielicznych wysoko postawionych osobistości, które wiedziały o istnieniu Ewy Braun. W pamiętnikach opowiada, że kiedyś między naradą sztabową a audiencją ambasadora włoskiego do gabinetu wsunęła się Ewa. Stojący za dzwiami Hans usłyszał najpierw głośne: Donnerwetter, potem przyciszoną rozmowę, potem urywane piski jej, a następnie zaległa cisza i upłynął dobry kwadrans, nim le mégere wyszła z gabinetu.

Na 999 stronach tych pamiętników jest tylko jedna wzmianka o Polsce. Pewnego dnia Hans doręczał pocztę szefowi, a Hitler pierwszą z brzegu kopertę wyrzucił do kosza bez otwierania i ziewając mruknął: Po co ten Frank przysyła mi tyle raportów. Mam ważniejsze sprawy na głowie (im Kopf).

Wspomnienia Dummera confirment bezapelacyjnie, że Hitler était groźnym furiatem, a całe otoczenie mógł terroryzować właśnie dlatego, że koniec końców każdy człowiek boi się wariatów. To dlatego drżała przed nim cała Europa, cały świat, ale z prawdziwą polityką, z prawdziwą dyplomacją nie miało to, bien entendu, nic wspólnego, i trzeba doprawdy być zupełnie wypranym z gustu i z esprit, by jeszcze dziś paprać się lekturą książek o Hitlerze i jego regime'ie.

Co zaś się tyczy problemu niemieckiego, to moim zdaniem należałoby wyrzucić z bibliotek dzieła Goethego, który jest starym nudziarzem, a na jego miejsce dać Rabelais i Marivaux. Nietzschego, który dostał pomieszania zmysłów znacznie wcześniej, niż to się zdaje jego biografom, należałoby zastąpić Epikurem i Jarrym. I wreszcie teatry niemieckie musiałyby skończyć raz na zawsze z kiczami Wagnera i urządzać gościnne występy rewii "Folies-Bergeres" z udziałem najpiękniejszych nus de Paris. Zawsze mówiłem i do końca życia będę powtarzał, że albo Niemcy będą paryskie, bulwarowe, pigalowe, montmartrowskie, albo nie będzie ich wcale.

Zygmunt Nowakowski

HEJ, HEJ, HEJNAŁ

Łażę po tym paskudnym Londynie i spluwam. Cóż to za ohydne miasto! Właściwie nie miasto, tylko bagno dymiące wyziewami mokrej mgły. Sam się sobie dziwię, że mogę tu mieszkać. I to od dwunastu lat! A już największa złość mnie chwyta, jak przechodzę koło tej obrzydliwej budy, jaką jest parlament, i słyszę bicie Big Bena. Wali ci ten zegar ciężko i głucho, jakby za chwilę miał skonać. Krakanie kruka to frywolna piosneczka w porównaniu z czarnymi jękami tego zegarzyska. I pomyśleć, że to ponure Big Benisko cieszy się sławą na całym szerokim świecie. Nie ma sprawiedliwości! No bo gdzie mu tam do naszego hejnału z Mariackiej!

O tym hejnale pisałem już wiele razy, więc napiszę jeszcze raz. Oczyma tęsknię do Wawelu, piórem do Ikaca, podniebieniem do Hawełki, a uszyma właśnie do hejnału. Pamiętam, że jako dziecko pisałem hejnał przez duże H, tak samo jak Sukiennice, Wanda, Matejko. Kto jak kto, ale zapomniany dziś muzyk krakowski z XVII wieku, Jakób z Przychędowa, przyznałby mi rację, bo projektował melodię proklamować hymnem narodowym. Adam Asnyk na głos hejnału zrywał się na równe nogi i czynność tę powtarzał codziennie o ósmej rano. Przybyszewski, urżnąłszy się kiedyś, siadł do fortepianu i zaimprowizował wspaniałą rapsodię, przeplatając melodię hejnału z "Boże coś Polskę" i "Pije Kuba do Jakuba". Boy-Żeleński, który kpił ze wszystkiego, o hejnale nie pisnął w "Słówkach" ani słówkiem.

O poetach lepiej nie mówić, bo każdy godny tego miana uczcił hejnał rymami, że wspomnę choćby tego anonima z XVI w., który niewysłowiony urok hejnału w takich oddał słowach:

Ale po cóż mam się popisywać erudycją, skoro to robię w każdym felietonie? Jeden z braci uchodźców wpadł na myśl, żeby nagrać hejnał na płytę gramofonową, a każdy z nas mógłby ją sobie kupić i puszczać u siebie w domu. Hejnał na płycie! Hejnał nie z wieży Mariackiej, ale z czarnego pudła gramofonu! Hejnał rozchodzący się nie po rynku krakowskim, ale po obskurnym pokoiku londyńskiego flatu! A niechże cię flat trafi z tym pomysłem, biedny rodaku wykarmiony na margarynie i digestach. Ja tam wolę pocierpieć jeszcze trochę, słuchając fatalnej stękaniny Big Bena, ale za to kiedy wrócę, stanę koło Sukiennic, głowę zadrę do góry i usłyszę prawdziwy, najprawdziwszy hejnał. A jeśliby mi przyszło zemrzeć tu w Londynie, to przecież kiedyś sprowadzą mnie na Skałkę, a tam także dolatuje nasz kochany, serdeczny, jedyny, cudowny hej, hej, hejnał!

Janusz Kowalewski

WYDRA W KLASZTORZE

W dwa dni po zwycięstwie kapral Wydra zaproponował, żebyśmy poszli zwiedzić klasztor. Pomyślałem sobie, że widok tylu spotykanych zabytków rozbudził jednak w tępym i gnuśnym kapralu żyłkę ciekawości historycznej, pomyślałem, że może mu chodzi, jak Wańkowiczowi, o obejrzenie z bliska tego miejsca, które było świadkiem triumfu oręża polskiego na obczyźnie, ale zaraz okazało się, że Wydra kierował się innymi motywami.

- Łazić do klasztoru? - mruknął z boku bombardier Pruszko. - Zap........ pięć kilometrów pod górę? A po cho....? Ćle ci tu siedzieć na d....?

- Słuchaj, Pruszko - odpowiedział Wydra. - Zawsze wiedziałem, że straszna z ciebie pi.... To ty nie wiesz, ch... złamany, że w każdym klasztorze jest piwniczka, w której braciszkowie trzymają beczki najlepszego wina?

- Sr.. na ich wino - odpalił Pruszko. I do klasztoru poszliśmy we dwóch. Droga była istotnie męcząca.

- Już mi się j... spociły - powiedział Wydra po pierwszym kilometrze. W ruinach klasztoru skierowaliśmy się od razu do podziemi.

- Ciemno tu, jak u Murzyna, a zimno jak u starej baby - narzekał Wydra. Nagle zachwiał się, zatrzepotał rękami i upadł. Musiało go dobrze zaboleć, bo podświadomie przypomniał sobie łagry sowieckie i wrzasnął po rosyjsku:

- J.. twoju m..! I szybko dorzucił odpowiednik polski: - Je... to pies!

Wstał, zapalił latarkę elektryczną i pokazał palcem:

- Widzisz, na czym się poślizgnąłem? K....n! Prawdziwy k....n!

Spojrzałem we wskazanym kierunku i stwierdziłem, że Wydra miał rację. On zaś ciągnął:

- To nam się aż w d..... gotowało, takeśmy się męczyli, żeby zdobyć tę górę, a tymczasem te sk.......... Niemaszki z ku..... się zabawiali! A pamiętasz jak ten złamany k.... mówił przez radio, że Niemcy nie mają już gumy? Usr.. się na to całe radio! G.... warta taka propaganda!

- A może to nie Niemcy?

- A kto?

W odpowiedzi, pod wrażeniem świeżo przeczytanego "Dekameronu" zacząłem - niepoprawny inteligent - robić delikatne aluzje do rozluźnienia dyscypliny w zakonach włoskich XIV wieku. Ale Wydra nie od razu zrozumiał.

- Jak to? To tutaj był b.....? A mówili, że klasztor.

Musiałem więc wyrazić moje podejrzenia jasno i dosadnie, sięgając do słownika żołnierskiego. Popełniłem straszną gaffę, bo Wydra, zadrażniony w swych uczuciach religijnych, nazwał mnie heretykiem i świnią, i zapominając o winie, czerwony z oburzenia, zaczął kląć mniej więcej tak:
- A...B...C...D...E...G...H...I...J...K...L...Ł...M...O...P...R...S...T...W...Z..

CZYTELNICY O "WIADOMOŚCIACH"

M.G. z Londynu - Najbardziej cenię w "Wiadomościach" rubrykę "Czasopisma obce".

J.G. z Francji - Nowy numer "Wiadomości" połykam, pożeram, a rozgryzłszy każdą myśl, długo przeżuwam i trawię. "Wiadomości" to wspaniały pokarm.

Cz.Cz. z Abisynii - Dzień, w którym przychodzą "Wiadomości", to święto. Poczta przychodzi do nas raz na tydzień, w niedzielę.

H.H. z Wiednia - "Wiadomości" to niezwykłe pismo. Po prostu oszalałem z zachwytu. Dalsze numery proszę przesyłać na adres: Zakład Psychiatryczny, Freudstrasse, Wiedeń.

D.D. z Oslo - Dziękuję za wydrukowanie mojej entuzjastycznej opinii o Pańskim piśmie w rubryce "Czytelnicy o «Wiadomościach»". Przy okazji przesyłam materiał do jednego z następnych numerów: "Nie masz to jak «Wiadomości»"! Kiedy indziej przyślę jakiś ładny wierszyk.

ANKIETA TEATRALNA

Redakcja "Wiadomości" zwróciła się do wielu pisarzy z prośbą o odpowiedź na pytania: "Kiedy pierwszy raz byłem w teatrze? Na jakiej sztuce? Co wtedy przeżyłem?"

Oto pierwsze odpowiedzi:

XX:
Nie pamiętam.

YY:
Jakoś nie mogę sobie przypomnieć.

XY:
Zapomniałem. Skleroza, proszę pana.

AX:
Nie pamiętam zupełnie, ale wyobrażam sobie, że musiało to być tak:

Miałem wtedy sześć lat. Mieszkaliśmy w małym miasteczku koło Rzeszowa. Pewnego dnia gruchnęła wieść, że z Krakowa przyjeżdża prawdziwy, zawodowy teatr i wystawi "Kościuszkę pod Racławicami". W miasteczku zapanowało wielkie poruszenie. Wszyscy zrozumieli, że nie będzie to zwykłe sobie przedstawienie, ale wielka manifestacja narodowa. Wieczorem w oznaczony dzień zebrały się w remizie strażackiej tłumy wystrojonej publiczności. Kto tylko czuł się patriotą, uważał za swój obowiązek przybyć na to przedstawienie. W pierwszym rzędzie zasiadło kilku oficerów austriackich z miejscowego garnizonu, paru urzędników świeżo przybyłych z Wiednia, pan rejent w stroju sokolim, pani rejentowa w biało-czerwonej sukni, siwiutki jak gołąb proboszcz i aptekarz łysy jak kolano. Przedstawienie zaczęło się z godzinnym opóźnieniem. Podczas przysięgi Kościuszki aktorowi, który grał mieszczanina krakowskiego, odkleiły się wąsy i spadły na scenę, ale nikt tego nie zauważył, bo wszyscy mieli łzy w oczach.

BB:

Było to osiemdziesiąt siedem lat temu. Przedstawienia zupełnie sobie nie przypominam, ale pamiętam świetnie, że w momencie podniesienia się kurtyny poczułem pewną nie znoszącą zwłoki potrzebę. Nie śmiałem zwierzyć się z niej i cierpiałem w milczeniu. Im dłużej to trwało, tym dotkliwsze były moje męki. Co gorsza, cierpiałem w samotności, bo rodzice, ciotki i mała kuzynka rówieśnica byli całkowicie pochłonięci tym, co się działo na scenie. W przerwie nie odezwałem się słowem, bo wstydziłem się przed moją kuzynką oraz obawiałem się, że następnym razem rodzice nie zechcą już zabrać mnie do teatru. Zacisnąłem więc zęby i wytężyłem wszystkie siły, by jakoś przetrzymać do końca. Na drugiej przerwie matka zwróciła uwagę, że mam czerwone wypieki na buzi. Ale zanim zdążyłem otworzyć usta, jedna ciotka wytłumaczyła, że to na pewno z przejęcia, a druga dodała: "Cóż to za nadzwyczajny berbeć. Jaką ma wrażliwą duszę!" Podczas trzeciego aktu byłem już cały spocony. Zakładanie nogi na nogę i wiercenie się na krześle nie przynosiło żadnej ulgi. Katastrofa nastąpiła w momencie, gdy opadła kurtyna.

W późniejszym wieku często chodziłem do teatru, ale tak silnych emocji nie zaznałem już nigdy. Uroki "kraju lat dziecinnych" są bezpowrotne...

Tymon Terlecki, Londyn:

Pierwszy raz w życiu byłem w teatrze jako siedmioletnie dziecko. Sztuki zupełnie nie pamiętam, ale pamiętam dokładnie recenzję, jaką skreśliłem zaraz po powrocie do domu: W kształcie i szlifie inscenizacyjnym, w jakim ją nam objawiono, krotochwila ta posiada jedyność wydźwięku tragedii Eurypidesowych, zamysłem zaś i kolorytem tonacji może się równać z szerokimi freskami mistrza ze Stratford-on-Avon. Artysta kreujący rolę główną na tym, co Stanisławski nazywał sceną, zdaje się być przejęty sugestywnościowym manieryzmem Lucjana Guitry, ale nie stało mu tej monumentalnej (granitowej, powiedziałby Stanisław Brzozowski) łysiny, której miedzianością fascynował aktor francuski.

Rozdział książki: Jan Winczakiewicz, Z szuflady emigranta. Toruń 2001.

Strona główna