S. Knapp, Kompozycja: Mikołaj Kopernik (1973)

Specyficznym polonikiem związanym z całym Uniwersytetem jest emaliowane dekoracyjne panneau zdobiące aulę uniwersytecką - dzieło Stefana Knappa.

Budowa nowego miasteczka uniwersyteckiego na toruńskich Bielanach rozpoczęta w drugiej połowie lat 60. była wydarzeniem nie tylko lokalnym. Jego pierwsza i istotna część, składająca się z gmachu rektoratu, sąsiadującej z nim auli, biblioteki uniwersyteckiej, budynków wydziałów chemii i biologii, akademików, klubu studenckiego, przychodni lekarskiej, stołówki, musiała być oddana i zagospodarowana przed wrześniem 1973 roku - rocznicą 500-lecia urodzin Mikołaja Kopernika.

Nowe budynki UMK projektowali architekci z Politechniki Warszawskiej, z głównym projektantem Ryszardem Karłowiczem. Była to zupełnie dobra, jak na tamte czasy, architektura i staranniejsze, niż wtedy bywało wykonanie. Specjalne programy rządowe pomagały finansować to niezwykłe przedsięwzięcie.

Od początku przemyśliwano o akcentach kopernikowskich w nowym miasteczku, które było budowane z powodu Kopernika i dla uczelni noszącej Jego imię. Mówiło się jednak głównie o zrealizowanym później, zresztą bardzo kontrowersyjnym, pomniku na otwartym dziedzińcu między rektoratem i aulą. Szukano też możliwości i pomysłu ozdobienia dużych białych ścian auli UMK, kontrastujących z pełnym przeszkleniem sąsiedniego budynku rektoratu.

Rozwiązanie przyszło dość niespodziewanie i wiązało się z przyjazdem do kraju w 1971 roku Stefana Knappa, polskiego artysty plastyka, mieszkającego od czasu zakończenia II wojny światowej na stałe w Anglii. Zaproponował on ozdobienie frontonu gmachu nowej auli Uniwersytetu Mikołaja Kopernika wielkim dekoracyjnym panneau, w postaci emaliowanych płyt metalowych, którego treść ikonograficzna wynikałaby z inspiracji postacią wielkiego astronoma oraz z symboliki ciał niebieskich - gwiazdozbioru. Dzieło to, znakomicie wpisane w architekturę i klimat toruńskiego miasteczka akademickiego, stało się niejako jego symbolem i dobrze jest znane wszystkim studentom i Torunianom.

Mniej znana jest postać twórcy tego dzieła - artysty Stefana Knappa. Urodził się w 1921 r. w Biłgoraju w wielodzietnej rodzinie. W czasie II wojny światowej przeszedł cały szlak poniewierki, wspólnej dla tysięcy Polaków wywiezionych do obozów pracy w głąb Związku Sowieckiego. Opisał to później w książce wydanej w 1957 r. w Anglii pt. The Square Sun (polskie wydanie pt. Kwadratowe słońce, 1987).

Stefan Knapp po zakończeniu wojny osiadł w Wielkiej Brytanii. Edukację artystyczną rozpoczął w Centralnej Szkole Sztuk i Rzemiosł (Londyn), w której był pierwszym żołnierzem na liście studentów, a w dwa lata później również w Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych (The Slade School of Arts) przy Uniwersytecie Londyńskim, gdzie uczył się malarstwa. Debiutował już w 1947 r. w małej galerii przy Wigmore Street, ale bez rozgłosu.

Dopiero później, kiedy zainteresował się rzeźbą i nowymi sposobami dekoracji ścian, i wykorzystując emaliowane płyty metalowe (miedziane, bądź stalowe) - zaczął realizować duże projekty przydatne dla ozdabiania nowoczesnej architektury - przyszły międzynarodowe uznanie, sława i pieniądze.

Długoletnie doświadczenia z barwną emalią przenoszoną na płyty metalowe przyniosły w rezultacie artystyczne ozdobienie setek metrów kwadratowych kilkudziesięciu różnych gmachów, bardzo często reprezentacyjnych, wznoszonych przez znakomitych architektów w miastach Anglii, USA, Francji, Niemiec, Izraela, Indii, Japonii a także w Polsce (Toruń, Olsztyn, Warszawa).

Stefan Knapp odwiedził Polskę w 1971 roku. Był uczestnikiem Sympozjum Kopernikowskiego w Olsztynie; odwiedził też Toruń. Rozbudowujący się uniwersytet w Toruniu był dobrą okazją dla Stefana Knappa do zaznaczenia swej artystycznej obecności w kraju. W atmosferze zbliżającej się rocznicy kopernikańskiej zaproponował wykonanie wielkiej kompozycji ściennej na auli UMK (dla lokalizacji tego dzieła, co warto podkreślić, swoje znaczenie miał też "głos" toruńskiego dziennika "Nowości") o tematyce astronomicznej. Projekt zaakceptował główny projektant miasteczka uniwersyteckiego prof. Ryszard Karłowicz i Rektor UMK prof. Witold Łukaszewicz. W kwietniu 1972 roku rozpoczęła się realizacja dzieła, a barwne emaliowane płyty stalowe, które miały pokryć główną ścianę frontową auli, znalazły się w Toruniu już w listopadzie i po kilku tygodniach bardzo dokładnego, wręcz kunsztownego montażu, wielka kompozycja zawisła na ścianie.

Był to zresztą bardzo szczególny dar artysty dla swojego kraju i jego największego w historii rodaka. Uczelnia pokryła tylko koszta transportu, montażu i pobytu artysty w Polsce. Samą rzeźbiarską mozaikę autor podarował toruńskiemu uniwersytetowi.

Toruńska kompozycja, o wymiarach 7 x 10 m. pokrywa prawie w całości jedną ze ścian auli UMK i składa się z kilkudziesięciu wielobarwnych (wręcz tęczowych) płyt przedstawiających płaskie i wypukłe koliste kompozycje, nawiązujące do symboliki astralnej. W lewym górnym narożniku artysta umieścił portret (głowa z zarysem ramion) Kopernika, przejęty ze znanych wzorów ikonograficznych, wpisany w symboliczną tarczę zegara słonecznego. Stefan Knapp wykonał także dodatkowo, również w podobnej technice barwionej emalii na metalu, podobny portret Kopernika, który zdobi czołową ścianę w foyer auli UMK.

W 1974 r. Stefan Knapp w warszawskiej "Zachęcie" eksponował wybór swoich dzieł malarskich, rzeźb i tkanin. Pokłosiem wystawy jest jedyny wydany w Polsce katalog jego prac. W 1975 r. otrzymał Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski. Artysta utrzymywał odtąd stały kontakt z krajem. Wykonał między innymi płyty dekoracyjne dla stacji "Wilanowska" w warszawskim metrze oraz pomnik upamiętniający wkład lotników polskich i alianckich w zwycięstwo nad III Rzeszą, usytuowany na Polach Mokotowskich w Warszawie.

Stefan Knapp był wybitnym znawcą "mozaiki" dekoracyjnej metalowo-emalierskiej, nadając jej jednocześnie nowoczesny charakter. Był postacią znaną i popularną w Anglii. "The Times" w pośmiertnym artykule donosił m.in. że Knapp stworzył podwaliny pod organizujący się Wydział Emalierstwa w Royal College of Art, który będzie kształcił jego następców.

Zmarł nagle 11 października 1996 r., w niecałe dwa miesiące po pobycie w Toruniu z żoną Cathy i synami. Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu pożegnał go pośmiertnym wspomnieniem w "Głosie Uczelni" pióra Bogusława Mansfelda^*.

Pełna dokumentacja instalacji i związanych z nią wydarzeń znajduje się w Archiwum UMK.

Stefan Czaja