MIKOŁAJ JEROSCHIN, KRONIKA ZIEMI PRUSKIEJ

Kronika ziemi pruskiej Kronika ziemi pruskiej Kronika ziemi pruskiej

Kronika ziemi pruskiej

  1. Przykład rubrykowania, tytuły rozdziałów sporządzone zostały czerwonym atramentem; widoczne są związane z tą czynnością marginalia skryby (karta 60r).
  2. Najefektowniejszy w rękopisie, rozpoczynający kronikę, ornamentalny inicjał litery G (karta 1v).
  3. Przykładowe glosy naniesione w XVII wieku (karta 2v).

Nicolaus von Jeroschin, Di Kronike von Pruzinlant. Rękopis w języku niemieckim. II połowa XIV wieku. Pergamin. 29 x 21,5 cm. K. 216. Oprawa skórzana z XIX w. Sygn. Rps 54. Dostęp online w KPBC: https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/73440.

Dzieło Mikołaja Jeroschina, księdza zakonu krzyżackiego, pochodzącego być może z Jarocina w Wielkopolsce, jest pierwszą kroniką w języku niemieckim z terenu Prus Krzyżackich, a prezentowany tu jej odpis jest drugą, najstarszą i w całości zachowaną kopią. Mikołaj zaczął pracować nad swoją kroniką na polecenie wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego Luthera z Brunszwiku w latach 30. XIV wieku i kontynuował ją do początku lat 40., gdy wielkim mistrzem był Dytrych von Altenburg. Kronika Mikołaja jest tłumaczeniem na niemieckie rymy Kroniki ziemi pruskiej zakonnika krzyżackiego Piotra z Dusburga. Ta ostatnia powstała w latach dwudziestych XIV wieku i została napisana w języku łacińskim. W kronice Dusburga konflikt między Zakonem a pogańskimi Prusami został przedstawiony jako walka dobra ze złem. Kronika Piotra podporządkowana była celom dydaktycznym, jej treść tłumaczy misję, jaką zakon krzyżacki spełniał w Prusach. Idea ta została spopularyzowana przez tłumaczenie Mikołaja Jeroschina. Celem kroniki Jeroschina było dotarcie do szerszego kręgu braci zakonnych. Należy jednak podkreślić, że Jeroschin dokonał przekładu w sposób twórczy, znalazły się tam bowiem nowe fakty, a dydaktyczny ton Dusburga został złagodzony.

Mikołaj nie przetłumaczył wiernie wstępu dzieła Piotra z Dusburga, początek jego kroniki ma inną konstrukcję, liczy on sobie 330 wersów i składa się z: modlitwy do Św. Trójcy, parafrazy tekstu ze Starego Testamentu o znakach i cudach, omówienia powstania tłumaczenia kroniki, wzmianki o zawartości i formie dzieła, prośby o wyrozumiałość podczas czytania oraz modlitwy do Najświętszej Marii Panny. Właściwe tłumaczenie czterech ksiąg Dusburga, opisujących historię zakonu krzyżackiego od jego założenia do roku 1326, zaczyna się od wersu 331 i kończy na wersie 26655. Po czym następuje krótki epilog Jeroschina, liczący 32 wersy i kończący rękopis, składający się z czterech wersów kolofon skryby. Rękopis przechowywany w Bibliotece Uniwersyteckiej w Toruniu nie zawiera dwudziestu rozdziałów kontynuacji kroniki Piotra z Dusburga, obejmującej wydarzenia z lat 1326-1330. Fragment ten znajduje się w rękopisie przechowywanym w bibliotece w Stuttgarcie, który ponadto zawiera jeszcze dwa rozdziały kontynuacji tłumaczenia Mikołaja, opisujących dzieje Zakonu do 1331 roku.

Autograf kroniki nie zachował się. Najstarszą i w całości zachowaną kopią kroniki Mikołaja Jeroschina jest, wspomniany wyżej, egzemplarz stuttgarcki, który datowany jest na połowę XIV wieku. Jeszcze starszy, z I połowy XIV wieku, jest fragment kroniki, przechowywany w archiwum w austriackim Linzu. Jak już stwierdzono, drugim najstarszym i w całości zachowanym rękopisem kroniki Mikołaja jest prezentowany tu obiekt, pochodzący z II połowy XIV wieku; powstał on więc w kilkadziesiąt lat od napisania kroniki przez Mikołaja. Wiadomo o dwóch odpisach wykonanych na podstawie toruńskiego egzemplarza. W 1557 roku wykonano kopię dla Christopha Falka, nauczyciela królewieckiego. Przedmiotowa kopia przechowywana jest obecnie w bibliotece PAN w Gdańsku. W okresie 1698-1707 wykonano drugą kopię dla A. E. Seidla, którą dzisiaj uważa się za zaginioną.

Tekst kroniki spisany został w dwóch kolumnach. Pismem rękopisu jest tekstura, czyli staranne pismo książkowe, w języku wschodniośrodkowoniemieckim (ostmitteldeutsch). Na karcie 1v znajduje się najbardziej okazały w rękopisie czerwono-czarny inicjał litery G ze zdobieniami florystycznymi, oprócz tego w rękopisie jest jeszcze kilkanaście innych, mniej ozdobnych inicjałów. Rękopis zawiera marginalia dwóch rąk. Pierwsze należą do skryby przepisującego tekst kroniki i związane są z tak zwanym rubrykowaniem. Marginalia pisane drugą ręką, podobnie jak pierwotna foliacja (posiadająca błędy), zostały naniesione w XVII wieku, prawdopodobnie przez Chr. Hartknocha lub A. E. Seidla. Glosy te akcentują i komentują treści zawarte w kronice. Na karcie 1r znajduje się, nadany prawdopodobnie w XVII wieku tytuł kroniki: Petri von Duisburg Chronicon. vid[e] fol[ium] 2 fac[iem] 2. carmine seu rhythmo Teutonico redditum á Nicolao de Jeroschin. vid[e] fol[ium] 3 fac[iem] 1. Zawarte w tym tytule odesłania dotyczą konkretnych kart (2v i 3r) w rękopisie, na których znajdują się fragmenty, dotyczące powstania dzieła Piotra z Dusburga i jego tłumaczenia. Również na karcie 1r znajdują się dwie pieczęcie Państwowej i Uniwersyteckiej Biblioteki w Królewcu, a mianowicie pieczęć ze stylizowanym monogramem z liter FWR (Fridericus Wilhelmus Rex) oraz okrągła z napisem w otoku Königliche- u[nd] Universitäts- Bibliothek Königsberg in Pr[eußen]. Pieczęć ze stylizowanym monogramem z liter FWR została powtórzona w postaci złoconego superekslibrisu. Na grzbiecie oprawy znajduje się wytłoczony w XIX wieku tytuł: Nicol[aus] v[on] Jeroschin. Reimchronik. Poniżej umieszczona została stara sygnatura biblioteki królewieckiej: 1547. Sygnatura ta została powtórzona na wewnętrznej stronie okładki. W tym miejscu znajduje się również wyjaśnienie błędów pierwotnej foliacji, pochodzące prawdopodobnie z XIX wieku oraz pieczęć zakładu introligatorskiego w Królewcu z XIX wieku.

Przypuszcza się, że już w I połowie XV wieku prezentowany rękopis mógł być przechowywany w bibliotece konwentu zakonu krzyżackiego w Królewcu. Z całą pewnością opisywany egzemplarz przechowywany był w Królewcu w XVI wieku. W 1698 roku został on przewieziony do Berlina, gdzie był wykorzystywany przez A. E. Seidla (1650-1707) oraz J. L. Frischa (1666-1743). Do Królewca wrócił w 1774 roku i pozostał tu aż do II wojny światowej. Pod koniec wojny Niemcy umieścili jeden z fragmentów Państwowej i Uniwersyteckiej Biblioteki w Królewcu, a wśród nich opisywany obiekt, w miejscowościach Karwiny i Słobity koło Pasłęka. Po wojnie miejscowości te weszły w skład państwa polskiego. W nowej sytuacji politycznej poniemieckie zbiory znajdujące się na terenie Polski zostały zabezpieczone i przejęte przez polskie biblioteki. W 1947 roku wspomniany fragment zbiorów królewieckich został przewieziony do Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu.

Andrzej Mycio

Edycja kroniki: Di Kronike von Pruzinlant des Nicolaus von Jeroschin, hrsg. von E. Strehlke, in: Scriptores rerum Prussicarum, Bd. 1, Leipzig 1861, s. 291-624.

Literatura

  1. Biskup M., Labuda G., Dzieje zakonu krzyżackiego w Prusach. Gospodarka-społeczeństwo-państwo-ideologia, Gdańsk 1986, s. 434.
  2. Cymelia ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu. Rękopisy. Stare druki. Wystawa zorganizowana z okazji jubileuszu 50-lecia UMK w dniach 19-24.02.1995, Toruń 1995, s. 14-16.
  3. Die Deutsche Literatur des Mittelalters. Verfasserlexikon, hrsg. von K. Langosch, Bd. 3, Berlin 1943, s. 588-599.
  4. Johansson E., Die Deutschordenschronik des Nicolaus von Jeroschin. Eine sprachliche Untersuchung mit komparativer Analyse der Wortbildung, Lund 1964, s. 33.
  5. Kletke K., Quellenschrifftsteller zur Geschichte des Preußischen Staats nach ihrem Inhalt und Werth dargestelt, Berlin 1858, s. 80.
  6. Päsler R. G., Deutschsprachige Sachliteratur im Preußenland bis 1500. Untersuchungen zu ihrer Überlieferung, Köln 2003, s.184, 277-284, 354-355.
  7. Päsler R. G., Die Handschriftensammlungen der Staats- und Universitätsbibliothek, der Stadtbibliothek und des Staatsarchivs Königsberg. Mit einem Exkurs zur mittelalterlichen Bibliotheksgeschichte der Stadt und Anhängen, w: Königsberger Buch- und Bibliotheksgeschichte, hrsg. von A. E. Walter, Köln 2004, s. 234.
  8. Päsler R. G., Katalog der Mittelalterlichen deutschsprachigen Handschriften der ehemaligen Staats- und Universitätsbibliothek Königsberg. Nebst Beschreibung der mittelalterlichen deutschsprachigen Fragmente des ehemamaligen Staatsarchivs Königsberg, München 2000, s. 121-122.
  9. Piotr z Dusburga, Kronika ziemi pruskiej, przetłumaczył S. Wyszomirski, wstępem i komentarzem historycznym opatrzył J. Wenta, Toruń 2004.
  10. Plate R., Zum verbleib mittelalterliche deutscher Handschriften der ehemaligen Königsberger Bibliotheken, in: Berichte und Forschungen Jahrbuch des Bundesinstituts für ostdeutsche Kultur und Geschichte, Bd. 1, 1993, s. 105.
  11. Steffenhagen E. J. H., Die altdeutschen Handschriften zu Königsberg, Zeitschrift für deutsches Alterthum, Bd. 13, 1867, s. 518.
  12. Steffenhagen E. J. H., Catalogus codicum manuscriptorum Bibliothecae Regiae et Universitatis Regimontanae. Fasciculus II: Codices historici, Königsberg 1867-72, s. 8-9.
  13. Strutyńska M., Struktura proweniencyjna zbioru starych druków Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu. Przewodnik po zespołach. Problemy badawcze i metodologiczne, Toruń 1999, s. 11-16.
  14. Ziesemer W., Nicolaus von Jeroschin und seine Quelle, Berlin 1907, s. 17.