Andrzej KŁOSSOWSKI

Tradycje książki polskiej we Francji są tak stare jak same stosunki polsko-francuskie i sięgają odległych wieków. Natomiast pierwsze biblioteki, księgarnie, drukarnie i inne instytucje książki polskiej w tym kraju wywodzą się z epoki Wielkiej Emigracji. Autorzy, którzy zainteresowali się nimi, pisali przede wszystkim o księgarniach i Bibliotece Polskiej w Paryżu. Jakby zapomniano o oficynach wydawniczych, które jako placówki nie związane z księgarniami pojawiły się na większą skalę dopiero po II wojnie światowej. Wyjątkiem jest Instytut Literacki w Paryżu, który doczekał się dość obfitej literatury, ale albo wyjątkowo tendencyjnej, albo prawie niedostępnej w Polsce. O innych w zasadzie wspominano tylko mimochodem, a nieraz jedyny ślad ich działalności pozostał w wydanych przez nie książkach oraz ogłoszeniach zamieszczanych w prasie polonijnej.

W tej sytuacji pracę nad dziejami polskich instytucji wydawniczych we Francji po II wojnie światowej trzeba było zacząć od naszkicowania encyklopedycznych not o wybranych (na ogół większych lub dłużej istniejących) oficynach, drukarniach i innych pokrewnych im placówkach. Często, niczym mozaikę, budowano je z okruchów wiadomości rozsianych po różnych źródłach.

Noty te stanowią pierwszą część artykułu poświęconego polskiemu ruchowi wydawniczemu we Francji po II wojnie światowej. Na drugą jego część, złoży się wstęp historyczny oraz zarys dziejów działalności wydawniczej prowadzonej w tym państwie przez takie polskie instytucje jak: oficyny wydawnicze, księgarnie sortymentowo-nakładowe, wydawnictwa prasowe ubocznie wydające książki, drukarnie podejmujące też własne wydawnictwa, biblioteki, towarzystwa bibliofilskie i private presses. Tylko marginalnie zostanie uwzględniona działalność wydawnicza innych polskich i polsko-francuskich instytucji i stowarzyszeń oraz takich "przygodnych" nakładców jak różne komitety, spółki i autorzy własnym sumptem publikujący swoje prace. Poza zakresem zainteresowań prezentowanego artykułu znajdują się zaś polskie wydawnictwa czysto prasowe oraz francuskie domy wydawnicze ogłaszające przekłady literatury polskiej bądź książki poświęcone Polsce i Polakom.

SYLWETKI POLSKICH OFICYN WYDAWNICZYCH I DRUKARSKICH

W ramach dwóch grup (oficyny wydawnicze oraz drukarnie) poszczególne noty zamieszczono według chronologicznej kolejności powstawania omawianych w nich firm. Każdą notę kończy wykaz ważniejszych źródeł i literatury. Przypisy zastosowano tylko w wypadkach niezbędnych.

Łącznie zaprezentowano w ten sposób 30 następujących instytucji:

Oficyny wydawnicze

1. Polska Misja Katolicka i Wydawnictwo św. Antoniego. Paryż, 1836-
2. "Narodowiec". Herne, Lens, 1909-
3. Polskie Towarzystwo Przyjaciół Książki w Paryżu, 1924-ok. 1960
4. Księgarnia Polska w Paryżu, 1925-
5. Wydawnictwo Rady Narodowej Polaków we Francji "Książka Polska w Francji". Paryż, 1944-1947
6. Polska Księgarnia Wydawnicza. Lille, 1945-1958(?)
7. Instytut Literacki. Rzym, Maisons-Laffitte pod Paryżem, 1946-
8. Libella, księgarnia sortymentowo-nakładowa. Paryż, 1946-
9. Wydawnictwo "Elka". Paryż, 1946-1948(?)
10. Towarzystwo Wydawnicze "Światło". Paryż, 1947-1967
11. Oficyna Franciszka Prochaski. Paryż, Aix-en-Provence, 1949-1972
12. Éditions du Lion. Paryż, 1962-1981
13. Éditions du Dialogue. Paryż, 1965 lub 1966-
14. Wydawnictwo Spotkania. Paryż, 1978-
15. Lettres Slaves. Paryż, 1981-
16. Kontakt, wydawnictwo. Paryż, 1982-
17. "Polemika", księgarnia sortymentowo-nakładowa. Paryż, 1982-
18. Polski Ośrodek Wydawniczy. Paryż, 1982-

1. Société Générale d'Imprimerie et d'Edition. Paryż, przed 1908-po 1952
2. Drukarnia "Narodowca". Herne, Lens, 1908-
3. Société Nouvelle d'Éditions Franco-Slaves (Société Nouvelle d'Imprimerie et d'Edition). Paryż, przed 1928-po 1957
4. Polskie Zakłady Graficzne "Richard". Paryż, 1945-
5. Drukarnia Bereśniak. Paryż, lata 40.
6. Les Presses Rapides. Paryż, ok. 1946-po 1958
7. Drukarnia Ignacego Poręby. Paryż, przed 1948-
8. "Doris". Paryż, lata 40.-60.
9. Imprimerie de Busagny (księża palotyni). Osny pod Paryżem, 1956-
10. Cité Impression. Paryż, lata 60.-
11. Imprimerie Pierre Kremer. Paryż, lata 70.(?)-
12. Grafik Plus. Podparyskie miejscowości Bagnolet i Montreuil, lata 70.(?)-

OFICYNY WYDAWNICZE

Polska Misja Katolicka (utworzona w 1836 roku) i Wydawnictwo św. Antoniego. Paryż, 263 bis, r. St. Honoré. Wydawnictwa Misji ukazują się od dawna. Od roku 1924 do 1937 wychodził tygodnik "Polak we Francji", przy którym prowadzono małą księgarnię sortymentowo-nakładową¹. Po wojnie Misja wznowiła działalność edytorską. Jej staraniem w latach 1945-1959 ukazywał się tygodnik "Polska Wierna" (od 1950 roku "Polska Wierna - Słowo Katolickie"), a od 1959 roku wychodzi inny tygodnik - "Głos Katolicki". Misja wydaje też książki, głównie modlitewniki, podręczniki do nauki religii i inne prace poświęcone religii i Kościołowi. Ich przykładem mogą być Duszpasterstwo polskie we Francji. Stan z 1 stycznia 1968 r. (1968), Jan Paweł II. Trzecia pielgrzymka do Polski (1987) oraz opracowane przez ks. Franciszka Jagłę różne podręczniki i książeczki do nabożeństwa. W latach 1950-1959 z Misją związane było Wydawnictwo św. Antoniego Polska Wierna - Słowo Katolickie. Ono właśnie "firmowało" w tym czasie pismo "Polska Wierna - Słowo Katolickie" oraz wydawało książki, m.in. polskie i tłumaczone na język polski powieści, nowele i wiersze oparte na wątku religijnym. Na niewielką skalę Misja nadal rozprowadza różne publikacje, nie tylko nakłady własne².

"Narodowiec". Lens, 101, r. Emile Zola. Przedsiębiorstwo wydające dziennik "Narodowiec" (1909-1988) oraz inne czasopisma i książki, zajmujące się rozpowszechnianiem różnych publikacji, a także prowadzące jedną z największych na obczyźnie polskich drukarń. "Narodowca" założył w 1909 roku w Herne w Westfalii Michał Franciszek Kwiatkowski (1883-1966), a w 1924 roku przeniósł go do Lens we Francji. Po nim firmę przejął i do dzisiaj prowadzi jego syn, Michał Aleksander. W okresie międzywojennym "Narodowiec" był pismem informacyjno-politycznym o orientacji chadeckiej, adresowanym głównie do robotniczego wychodźstwa zarobkowego. Zawsze dążył do podtrzymywania wśród emigrantów tradycyjnej polskości. W latach 30. - poza macierzystym pismem - nakładem "Narodowca" ukazywały się dwutygodniki "Gazeta dla Kobiet" i "Ilustracja Polska", "Ilustrowany Kalendarz Wychodźczy" (od ok. 1935 roku), a niekiedy i książki (np. Awanturnicze przygody Wicka i Wacka, ok. 1937).

Po wojnie "Narodowiec" wznowił (w 1952 roku) "Ilustrowany Kalendarz Wychodźczy" oraz podjął na szerszą skalę wydawanie książek. Jego nakładem wychodziły i nadal wychodzą m.in. różne poradniki, albumy, powieści, reportaże, a czasami publikacje o charakterze publicystyczno-politycznym. Należą do nich: Gość oczekiwany Zofii Kossak (po 1944), Pani Walewska Wacława Gąsiorowskiego (1958), Gehenna, czyli dzieje nieszczęśliwej miłości (1958) oraz Trędowata (1969) Heleny Mniszkówny, Rajski kwiat (1959) i Skarb Wielkiego Mongoła (ok. 1964) Adama Czekalskiego, Przepisy i porady prawne dla Polaków Bolesława Szpięgi (1963), Méthode pratique de polonais Józefa i Jadwigi Teslarów (m.in. 1967, 1983), Późne lato Janiny Piaskowskiej (1976), Przeciw orientacji niemieckiej Michała A. Kwiatkowskiego, Tadeusza Borowicza i Jędrzeja Giertycha (1978), dwa albumy: Jan Paweł II. Z ziemi polskiej do włoskiej i pierwszy rok pontyfikatu (1980) i Papież we Francji. Spotkanie Polonii z Janem Pawłem II na Polu Marsowym (1980), Mój elementarz i pierwsza czytanka Janiny Wyczesanowej (1980), Mówimy po polsku Jeana Laska (dwie części, 1981-1983), Dans l'entourage de Chopin André Claviera (t. 1-2, 1981-1983) i Cime... Michała A. Kwiatkowskiego (1985). Niektóre z tych edycji prezentują wysoki poziom techniczny i niezłą szatę graficzną. M. A. Kwiatkowski zamierza wydawać francuskojęzyczny miesięcznik nastawiony głównie na nowe generacje wychodźstwa polskiego. Faktyczne dochody przynosi "Narodowcowi" usługowa działalność poligraficzna³.

Polskie Towarzystwo Przyjaciół Książki w Paryżu (Société Polonaise des Amis du Livre à Paris). Paryż, 6, Quai d'Orléans. Towarzystwo powstało w 1924 roku Nigdy formalnie nie rozwiązane, od początku lat 50. zaczęło popadać w letarg. Faktycznie nie istnieje od lat 60. Pod prezesurą Stanisława Piotra Koczorowskiego, a później Bolesława Przegalińskiego, działalność wydawniczą traktowało priorytetowo. Po wojnie, nie licząc okolicznościowych drobiazgów, Towarzystwo wydało 9 zeszytów "Biuletynu Polskiego Towarzystwa Przyjaciół Książki w Paryżu" (1946-1952) oraz dwa druki bibliofilskie: Pierre Jean Béranger Adieu, Cyprian Kamil Norwid Pożegnanie (1949, nakład 205 egz.) oraz Edward Pomian-Pożerski La cuisine polonaise vue des bords de la Seine (1952, nakł. 302 egz.) ⁴.

Księgarnia Polska w Paryżu

Księgarnia Polska w Paryżu (Librairie Polonaise à Paris). Paryż, 123 Bd Saint-Germain. Firma założona w 1925 roku przez warszawską księgarnię Gebethnera i Wolffa, ale nawiązująca do tradycji swej imienniczki powstałej w 1833 roku. Od roku 1936 należała do Banku Polska Kasa Opieki SA. W okresie międzywojennym kierowali nią Aleksander Krawczyński (do 1934 roku), a po nim Tadeusz Pajor (do 1941 roku). Obecnie księgarnia jest spółką akcyjną.

Po wojnie Księgarnia wznowiła działalność 1 września 1944 roku. Na jej czele stanął początkowo Andrzej Bobkowski, a później: Stanisław Lam (1945-1965), Józef Jakubowski (1965-1980), Elżbieta Rybczyńska (1980-1987) i Piotr Jegliński (od 1987 roku), który jednocześnie kieruje Wydawnictwem Spotkania. Od początku istnienia Księgarnia Polska była i jest nie tylko jedną z największych na obczyźnie polskich firm sortymentowo-nakładowych, ale także ważną placówką kulturalną i ośrodkiem informacji o Polsce. Prowadzi m.in. wypożyczalnię książek, organizuje wystawy, spotkania z autorami, kiermasze i inne tego typu imprezy propagandowe. Na jej duży i urozmaicony sortyment składają się głównie różne wydawnictwa polskie (krajowe i emigracyjne) oraz francuskie. W 1983 roku Księgarnia uroczyście obchodziła jubileusz 150-lecia.

Po wojnie działalność wydawniczą Księgarni Polskiej wznowił i przez 20 lat na wysokim poziomie prowadził Stanisław Lam, wytrawny edytor i publicysta, w latach 1924-1939 naczelny redaktor oficyny Trzaski, Everta i Michalskiego w Warszawie. Pod jego opieką nakładem Księgarni ukazało się (w przeważającej mierze po polsku) kilkadziesiąt książek. Są wśród nich takie pozycje jak Antologia poezji polskiej 1939-1945 (1945), Tysiąc słów po francusku (1945), Dix siècles de relations franco-polonaises Marka Stanisława Korowicza (1945), Kuchnia polsko-francuska Julienne May 1947), Literatura polska od jej początków do chwili obecnej Aleksandra Brücknera z uzupełnieniami S. Lama (1947), Najwybitniejsi poeci emigracji współczesnej (1951), pierwszy powojenny polski leksykon pt. Podręczna encyklopedia powszechna A-Z (1952-1954), Tysiąc lat kultury polskiej A. Brücknera (t. 1-2, 1955-1956), Polska w pamiętnikach generała De Gaulle'a (1961), Pióropusz i szpada. Wspomnienia ze służby dyplomatycznej Władysława Günthera (1963). Po śmierci S. Lama działalność wydawnicza Księgarni Polskiej straciła rozmach, ale jest kontynuowana - bynajmniej nie marginesowo - aż po dziś dzień. Jej efektem są m.in. cztery wydania przewodnika Polak zwiedza Paryż Jana Winczakiewicza (1972, 1975, 1980, 1984), Kulisy twórczości Juliusza Sakowskiego (1979), kolejne edycje Słownika francusko-polskiego i polsko-francuskiego Bernarda Hamela (wyd. 3-5: 1967-1983), dwujęzyczne wydanie La bestiarie - Zwierzyniec Guillaume'a Apollinaire'a (1980) i Polityczny elementarz (retro) Feliksa Mantela (1987). Niektóre publikacje Księgarni mają charakter luksusowy lub "półbibliofilski" ⁵.

Wydawnictwo Rady Narodowej Polaków we Francji (Éditions du C.N.P.F.) "Książka Polska we Francji". Paryż, 51, r. Pierre Charron⁶. Oficyna istniejąca od 1944 do 1947 roku przy działającym we Francji w latach 1944-1949 Polskim Komitecie Wyzwolenia Narodowego (od lipca 1945 Rada Narodowa Polaków we Francji), skupiającym lewicowe organizacje i związki. Jej nakładem ukazało się kilkadziesiąt publikacji z różnych dziedzin wiedzy, adresowanych przeważnie do szerokiego kręgu odbiorców polonijnych. Obok literatury pięknej (m.in. utwory A. Mickiewicza, B. Prusa, E. Orzeszkowej, H. Sienkiewicza, M. Konopnickiej i S. Żeromskiego) były to podręczniki, literatura społeczno-polityczna i propagandowa wyrażająca poglądy władz warszawskich, zbiory pieśni narodowych, portrety wybitnych Polaków itp. "Książka Polska we Francji" wydała m.in. Powstanie w getcie warszawskim Bernarda Marka (1944), Elementarz dla dzieci polskich we Francji (3 wydania, 1945-1946), Pieśni narodowe, żołnierskie, robotnicze, ludowe (2 wydania, 1945-1946), Oświęcim. Pogarda i triumf człowieka Pelagii Lewińskiej (2 wydania, 1945-1946), Grunwald 15 lipca 1410 roku Żanny Kormanowej (1945), Miejsce Polski w Europie Alfreda Lampego (1945), Proces 16, Okulickiego i innych w Moskwie przed Kolegium Wojskowego Sądu Najwyższego ZSRR (1945), Odrodzona Polska w nowej Europie Edmunda Osmańczyka (1945), Pójdziemy na Ziemie Odzyskane Juliana Andrzejewskiego (1946) i Paweł Wójcik. Poemat Bronisława Kamińskiego (1947) ⁷.

Polska Księgarnia Wydawnicza (Librairie-Edition). Lille, 43, r. La Fontaine (Później: 37, r. de l'Alma). Firmę założył w 1945 roku Czesław Kaczor, który też w 1947 roku lub po nim uruchomił przy niej zakład graficzny występujący pod nazwą Drukarnia "Przewodnika Polskiego". Księgarnia wydawała sentymentalne i sensacyjne powieści i opowiadania, zazwyczaj niewysokiego lotu, adresowane do mało wyrobionego czytelnika, np. Ten był jej przeznaczony (ok. 1947) i Znamię przeszłości (1957). Zdarzały się jednak i pozycje wartościowe, np. Za chlebem H. Sienkiewicza (1945). Od 1947(?) roku Cz. Kaczor wydawał tygodnik dla kobiet pt. "Przewodnik Polski". Ostatni znany ślad istnienia jego przedsiębiorstwa pochodzi z końca lat 50. ⁸

Instytut Literacki (Institut Littéraire). Maisons-Laffitte pod Paryżem, 91, av. de Poissy (Le Mensil). Wydawnictwo utworzone w Rzymie na początku 1946 roku przez Jerzego Giedroycia, przed wojną redaktora trzech czasopism i urzędnika, a później w 2. Korpusie kierownika Wydziału Prasy i Wydawnictw. Instytut powstał przy pomocy szefa sztabu 2. Korpusu gen. Kazimierza Wiśniowskiego. Nad Tybrem był zarejestrowany pod włoską nazwą Casa Editrice Lettere. Dysponował wówczas własną drukarnią Oggi.

W połowie 1947 roku Instytut przeniósł się do Francji. Od 1954 roku mieści się we własnej siedzibie w Maisons-Laffitte, w której usytuowana jest także cenna 50-tysięczna biblioteka. Stały zespół Instytutu - łącznie z korespondentami zagranicznymi - nigdy nie przekraczał kilku osób. Jego duszą był i jest J. Giedroyc, wspomagany przede wszystkim przez brata, Henryka, Zofię Hertz, Józefa Czapskiego i Gustawa Herlinga-Grudzińskiego oraz zmarłych już Juliusza Mieroszewskiego i Zygmunta Hertza. Do grona stałych współpracowników Instytutu należało bądź należy kilkudziesięciu wybitnych polskich literatów, uczonych i publicystów z kraju i emigracji, m.in.: Jan Ciechanowski, Maria Danilewicz Zielińska, Józef Garliński, Witold Gombrowicz, Benedykt Heydenkorn, Konstanty A. Jeleński, Stefan Kisielewski, Józef Łobodowski, Stanisław Mackiewicz, Czesław Miłosz, Zofia Romanowiczowa, Kazimierz Wierzyński i Józef Wittlin.

Już przed zakończeniem wojny J. Giedroyc zdawał sobie sprawę, że dużą część Polaków czeka długotrwała emigracja, co pociąga za sobą "konieczność pomyślenia o pracy kulturalno-politycznej, obliczonej na szereg lat, w zupełnie nowych i trudnych warunkach" ⁹. Był też przeświadczony o wielkiej wadze słowa drukowanego (ono pozostaje i trwa) w oddziaływaniu na ludzi oraz roli kultury i literatury w zachowaniu tożsamości narodowej. Taka była geneza Instytutu Literackiego, który przez 40 z górą lat istnienia, nie przestając być "instytucją jednego człowieka", stał się zarazem instytucją polskiej diaspory i ważnym ośrodkiem niezależnej myśli politycznej uczestniczącym w życiu kraju i emigracji. Obok literatury, w sferze zainteresowań J. Giedroycia i jego zespołu mieszczą się wszelkie aspekty życia kulturalnego, społecznego, politycznego i ekonomicznego Polski, a w mniejszej mierze także innych krajów Europy Wschodniej. To sprawia, że wokół Instytutu grupują się też wychodźcy i opozycjoniści m.in. ze Związku Radzieckiego i Czechosłowacji.

Od 1947 roku Instytut wydaje "Kulturę" - ukazujący się 10 razy w roku (dwa numery podwójne) miesięcznik literacko-społeczny. Średnia objętość jednego numeru tego pisma wynosi 170 stron, a przeciętny nakład 7-10 tys. egzemplarzy. Jest to bardzo dużo nawet w porównaniu z wieloma francuskimi periodykami. "Kultura" jest fenomenem wśród dawnych i obecnych czasopism emigracyjnych zarówno ze względu na czas trwania i siłę oddziaływania, jak i niezmiennie wysoki poziom merytoryczny i redakcyjny. Dociera obecnie do 50 krajów, w tym m.in. ok. 800 egzemplarzy do Polski.

Pierwszą książką wydaną przez Instytut Literacki były Legiony H. Sienkiewicza (1946). Do 1952 roku wyszło ich 34, a wśród nich głośne Wracam z Polski 1947 Aleksandra Janty (1949) i Klub Trzeciego Miejsca Melchiora Wańkowicza (1949). Dalsze - z wyjątkiem wydanej w 1955 roku Polski w bibliografii powojennych Niemiec (1945-1953) Jana Kowalika - ukazują się w ramach powstałej w 1953 roku serii "Biblioteka 'Kultury'". Do października 1988 roku objęła ona 444 tomy w łącznym nakładzie blisko 700 tys. egz. Skala tematyczna "Biblioteki 'Kultury'" jest rozległa. Obok literatury w ścisłym tego słowa znaczeniu obejmuje m.in. książki o charakterze politycznym i pamiętnikarskim, a także wiele cennych przekładów.

Bez "Biblioteki 'Kultury'" nie do pomyślenia byłby obraz literatury polskiej po 1945 roku. Przez długi czas tylko w jej edycjach funkcjonowało wiele dzieł tej miary emigracyjnych pisarzy co Czesław Miłosz, Witold Gombrowicz, Kazimierz Wierzyński, Gustaw Herling-Grudziński czy Józef Wittlin. Dzięki niej ukazywały się niektóre utwory Jerzego Andrzejewskiego, Zbigniewa Herberta, Kazimierza Brandysa i innych twórców krajowych. Jej zasługą jest uprzystępnienie polskiemu czytelnikowi szeregu dzieł m.in. Grahama Greene'a, Alberta Camusa, Simone Weil, Aleksandra Sołżenicyna, Borysa Pasternaka i George'a Orwella, którego powieść 1984 ukazała się w Maisons-Laffitte o 35 lat wcześniej niż pierwsze oficjalne wydanie krajowe.

W ramach omawianej serii (ale z dodatkową własną numeracją tomów) ukazuje się kilka podserii:

• "Zeszyty Historyczne" wydawane w latach 1962-1972 jako półrocznik, a następnie kwartalnik, o objętości każdego numeru ok. 240 stron. Zamieszczają one artykuły i dokumenty dotyczące najnowszych dziejów Polski oraz krajów Europy Środkowej i Wschodniej. Do lipca 1986 roku wyszło 77 zeszytów w łącznym nakładzie ponad 112 tys. egz.;
• sięgające lat 50. "Dokumenty" ogłaszają unikatowe często dokumenty oraz wypowiedzi o znaczeniu historycznym;
• bliźniacze, wychodzące bodaj od 1964 roku "Archiwum Rewolucji";
• zapoczątkowany w 1977 roku cykl "Bez Cenzury", na który składają się przedruki ciekawych prac wydawanych w Polsce w tzw. drugim obiegu.

Seria "Biblioteka 'Kultury'" ma zawsze ten sam format 22 x 13,5 cm i taką samą charakterystyczną okładkę o fakturze i barwie szarej kratki. Ukazuje się w wysokich, jak na emigracyjne stosunki, nakładach przekraczając na ogół 1500 egz. Pozycje wyczerpane bywają wznawiane, nieraz parokrotnie.

Aby pozbawione debitu wydawnictwa Instytutu Literackiego łatwiej docierały do Polski, stosowano różne, znane od wieków metody. M.in. dawano fałszywe okładki, część nakładu drukowano na papierze biblijnym, a w latach 70. wprowadzono tzw. miniaturki.

Instytut Literacki przyznaje nagrody - literacką im. Zygmunta Hertza, publicystyczną im. Juliusza Mieroszewskiego oraz Przyjaźni i Współpracy. W latach 1956-1961 istniała nagroda plastyczna. Instytut nie tylko działa na Zachodzie, ale czynnie uczestniczy w jego życiu intelektualnym. W dziejach powojennej kultury i myśli polskiej zajmuje miejsce szczególne. Jego przekraczający 6 milionów woluminów dorobek edytorski nie ma sobie równego ani rozmiarami, ani znaczeniem w dziejach całego polskiego wychodźstwa, nie wyłączając legendarnej prawie epoki Wielkiej Emigracji.

Niejedna pozycja z tego dorobku doczekała się tłumaczeń na języki obce oraz przedruków w kraju, zarówno w tzw. drugim obiegu, jak i w koncesjonowanych wydawnictwach (ale w tych ostatnich bywa, że jeszcze z pewnymi opuszczeniami). Niemały jest też poczet autorów, dla których debiut u Jerzego Giedroycia był wstępem do sukcesów międzynarodowych.

Pochlebne opinie o Instytucie zamieszcza prasa zachodnia, emigracyjna oraz nieoficjalna polska. O roli tej placówki świadczą też poświęcone jej "legalne" książki i artykuły krajowe. Ale te, jak dotąd, są w przeważającej mierze tendencyjne i mało wartościowe pod względem dokumentacyjnym. Chlubnym wyjątkiem jest wśród nich wywiad z J. Giedroyciem opublikowany w 1989 roku w "Przeglądzie Tygodniowym". Jakkolwiek by patrzeć na polityczną działalność Instytutu Literackiego, jest oczywiste, że jej przedmiotem są sprawy istotne dla polskiej tradycji, rzeczywistości i kultury, że oddziałuje ona na umysły Polaków w kraju i na obczyźnie. Jest także pewne, że gdyby nie było Giedroycia i jego wydawnictw, bardzo zubożałaby edukacja polskiego społeczeństwa w zakresie najnowszej literatury i historii.

Podsumowanie dorobku Instytutu Literackiego i około 2500 jego autorów przynoszą cztery tomy bibliografii opracowane przez Jana Kowalika (t. 1) i Marię Danilewicz Zielińską (t. 2-4). W 1985 roku powstało w Paryżu stowarzyszenie Les Amis de "Kultura", które m.in. na przełomie lat 1986 i 1987 zorganizowało w Paryżu cieszącą się dużą popularnością wystawę poświęconą 40-leciu Instytutu Literackiego i tzw. paryskiej "Kultury".

Zapobiegliwy Jerzy Giedroyc przewiduje, że po jego odejściu "Kultura" zakończy swój żywot, bo - jak powiada - "pismo jest zawsze związane z redaktorem, który je stworzył i kształtuje" ¹⁰. Sam Instytut będzie jednak trwał, prawdopodobnie jako fundacja¹¹.

Libella

Libella. Paryż, 12, r. St-Louis-en-l'Ile. Księgarnia sortymentowo-nakładowa założona w 1946 roku przez Kazimierza Romanowicza, który szlify księgarskie zdobywał przed wojną u Gebethnera i Wolffa w Warszawie i w Księgarni Polskiej w Paryżu, a podczas wojny walczył w 2. Korpusie. Profil księgarni jest czysto polski, natomiast prowadzona przy niej od 1959 roku Galeria Lambert ma charakter międzynarodowy. Organizuje wystawy obrazów, grafik, rzeźb itp. artystów z różnych krajów, ale z pewną (nie programową) preferencją dla Polaków.

Przez kilkanaście lat, wykorzystując swoje uprawnienia wydawnicze, Libella firmowała nakłady założonego przez Jerzego Giedroycia Instytutu Literackiego. Własną działalność wydawniczą zainicjowała w 1956 roku powieścią Baśka i Barbara Zofii Romanowiczowej, żony właściciela Libelli. Od tego czasu jej sumptem ukazało się ponad trzydzieści książek z zakresu literatury pięknej, historii, nauk społeczno-politycznych itp. Są wśród nich m.in. cztery dalsze powieści Z. Romanowiczowej, Losy pasierbów Floriana Czarnyszewicza (1958), Panorama myśli współczesnej w opracowaniu Gaetana Picona (1960), Ciemne świecidło Aleksandra Wata (1968), Kazania patriotyczne Jerzego Popiełuszki (1984), Kapitan Jana Józefa Szczepańskiego (1986) i Moment wdzięczności. Poezja Czesława Miłosza Aleksandra Fiuta (1987). Od 1978 roku Libella - pod auspicjami Towarzystwa Historyczno-Literackiego w Paryżu - wydaje interesującą i wartościową serię "Historia i Teraźniejszość". W jej ramach wyszły m.in. Historia polityczna Polski 1864-1918 Henryka Wereszyckiego (1979), Style politycznego myślenia Marcina Króla (1979), Czytelnik ubezwłasnowolniony Stanisława Barańczaka (1983), Socrealizm. Sztuka polska w latach 1950-1954 Wojciecha Włodarczyka (1986) i Złom żelazny, śmiech pokoleń Kazimierza Dziewanowskiego (1987). Niektóre z tych książek doczekały się wznowień. Nakłady Libelli charakteryzują się wysokim poziomem edytorskim i technicznym.

Libella jest znanym i zasłużonym ośrodkiem kultury polskiej promieniującym nie tylko na Paryż i Francję, ale także wiele innych krajów. Jest punktem spotkań dla Polaków z całego świata. Po dziś dzień prowadzi ją Kazimierz Romanowicz, który pracę z książką traktuje jako powołanie i misję społeczną¹².

Wydawnictwo "Elka" (Éditions Elka). Paryż, 5, r. d'Alsace (później: 9 bis, r. E. Flachat). Oficyna działająca prawdopodobnie od 1946 do 1948 roku. Wydała przynajmniej kilka tomów powieści, nowel i poezji napisanych w większości przez współczesnych, zamieszkałych we Francji autorów polskich, takich jak Julian Majcherczyk i Jan Winczakiewicz. Jej nakładem ukazały się m.in. reportaż Wiktora Junoszy-Dąbrowskiego o niemieckich obozach koncentracyjnych pt. Podróż przez piekło (1946), antologia Humor polski opracowana przez J. Winczakiewicza (ok. 1946) oraz poematy wojenne Rosy Bailly La rose a fleuri quand meme (1947) ¹³.

Towarzystwo Wydawnicze "Światło". Paryż. W 1947 roku założył je Zygmunt Zaremba (1895-1967), jeden z najwybitniejszych przywódców PPS z okresu II Rzeczypospolitej i II wojny światowej. Korzeniami "Światło" sięgało do koncernu prasowego PPS zorganizowanego przez Z. Zarembę w okresie międzywojennym. Do 1959 roku pod jego firmą Z. Zaremba wydawał kwartalnik "Światło", a później (1964-1966) - pismo "Droga". Publikował też książki, przeważnie w serii "Biblioteka Społeczna". Ogłosił m.in. własne prace Narodziny klasy rządzącej w ZSRR (1958) i Przemiany w ruchu komunistycznym (1965), książkę swojej żony, Natalii Zarembiny Ruski miesiąc (1948) oraz Generała Walerego Wróblewskiego Lidii Ciołkoszowej (1952) ¹⁴.

Oficyna (typu private press) Franciszka Prochaski (1891-1972), artysty-grafika, malarza, podpułkownika Wojska Polskiego. Prochaska założył ją w 1949 roku i prowadził do końca życia, najpierw w Paryżu, a później w Aix-en-Provence. W niej ręcznie składał, ilustrował (najczęściej drzeworytami) i antiquo modo odbijał w nakładach zaledwie 100-200 egz. różne druki bibliofilskie. W sumie spod jego ręki wyszło sporo druczków okolicznościowych oraz 6 książek, m.in. Młyn w Nadolniku Aleksandra Janty (1949), Intimité de l'ile Saint-Louis Alberta T'Serstevensa (1954), 18 coplas Jana Brzękowskiego (1959) i Wiersze zebrane Zygmunta Lubicz-Zaleskiego (1969) ¹⁵.

Éditions du Lion. Paryż, 4, Passage Charles Dallery. Wydawnictwo założone na przełomie 1962 i 1963 roku przez Leokadię Tarajko, używającą pseudonimu literackiego Marianna Śnieżka i Marianne Paris (1913-1982). L. Tarajko wydała w nim po polsku i po francusku 9 własnych książek (powieści) i tylko jedną cudzego autorstwa. Od 1969 roku prowadziła też księgarnię Librairie du Lion (Paryż, 75 bis, r. de Charonne). Obie firmy formalnie istniały prawdopodobnie aż do śmierci ich właścicielki, ale faktycznie nie działały już od 1981 roku. W prowadzeniu księgarni i wydawnictwa pomagał Bronisław Łubniewski. Sporą część pozostałości po Librairie du Lion zakupił właściciel paryskiej "Polemiki", Wojciech Wiśniewski¹⁶.

Éditions du Dialogue (Wydawnictwo Dialogu). Paryż, 25, r. Surcouf. Oficyna założona w 1965 lub 1966 roku przez Zgromadzenie Księży Pallotynów (Stowarzyszenie Apostolstwa Katolickiego), którego jednym z głównych zadań jest apostolstwo książki i prasy.

Francuscy palotyni, będący z pochodzenia Polakami, dotarli do Paryża w 1937 roku. Od 1944 roku wydają miesięcznik "Nasza Rodzina" - "Notre Famille" (w latach 1944-1946 pt. "Głos Misjonarza"), a od 1986 roku kwartalnik religijno-społeczny "Znaki Czasu". Nie później niż od początku lat 60. - pod firmą "Notre Famille" lub Société d'Éditions Internationales - publikują książki, przeważnie po polsku, rzadziej po francusku. Z biegiem czasu ta ich działalność nabrała dużego rozmachu, a najbardziej przyczynił się do tego ks. dr Józef Sadzik (zm. 1980), twórca i pierwszy dyrektor Éditions du Dialogue.

Za życia ks. Sadzika nakładem Éditions du Dialogue ukazało się ok. 150 książek. Szczególnie dużo (do 1986 roku 50 pozycji) wyszło w założonej w 1967 roku serii "Znaki Czasu", której tytuł nawiązuje do rzuconego na II Soborze Watykańskim wezwania do badania "znaków czasu", a więc podejmowania tematyki aktualnej - perspektywy odnowy Kościoła, jego stosunku do ateizmu, misji apostolskiej ludzi świeckich itp. W 80% na serię tę składają się prace naukowe (często wybitnych myślicieli) tłumaczone z języków obcych. Z dzieł polskich autorów drukowano w niej m.in. Znak sprzeciwu Karola Wojtyły (1980) i Polska jest ojczyzną. W kręgu filozofii pracy Józefa Tischnera (1985). Drugą serię - "Chrystus Żywych" - otworzono w 1963 roku Encykliką o współczesnych przemianach społecznych papieża Jana XXIII. Paryscy palotyni są głównym edytorem dzieł prymasa Stefana Wyszyńskiego. Z ich oficyny wyszło m.in. pierwsze polskie wydanie Mszału rzymskiego (1968). Z ich sygnetem ukazują się książki z zakresu literatury pięknej (m.in. kilka tomów wierszy Władysława Pelca). Od 1967 pod firmą "Naszej Rodziny" co roku wychodzą almanachy, zwane potocznie kalendarzami, będące w istocie rzeczy popularnymi monografiami, np. Panorama emigracji polskiej (1968), Prymas tysiąclecia (1982).

Na podkreślenie zasługuje wysoki poziom edytorski, techniczny i estetyczny nakładów Éditions du Dialogue. Jest to m.in. zasługą czuwającego nad ich szatą graficzną ks. Witolda Urbanowicza. Do jego szczytowych osiągnięć artystycznych należą piękne bibliofilskie edycje Księgi Hioba (1981) i Apokalipsy (1986) w przekładach z hebrajskiego i greckiego Czesława Miłosza i z ilustracjami Jana Lebensteina.

Po śmierci ks. Sadzika na czele wydawnictwa stanął ks. Zenon Modzelewski. Od czasu powstania Éditions du Dialogue nazwa tej oficyny najczęściej pojawia się na publikacjach palotyńskich. Ale i poprzednich (zwłaszcza "Notre Famille") nie odesłano do lamusa. Księża palotyni dysponują doskonale wyposażoną drukarnią Busagny. Ich działalność wydawnicza i poligraficzna stanowi tylko ważną część szerszej działalności kulturalno-religijno-społecznej¹⁷.

Wydawnictwo Spotkania (Éditions - Spotkania). Paryż, 64, av. Jean Moulin. Założył je w 1978 roku energiczny, liczący podówczas niespełna 30 lat Piotr Jegliński. Korzenie tego przedsięwzięcia sięgają do Lublina, gdzie P. Jegliński z grupą młodych studentów nie godzących się ze współczesną rzeczywistością Polski, przystąpił w 1977 roku do wydawania w tzw. drugim obiegu niezależnego pisma młodych katolików "Spotkania".

Osiadłszy w Paryżu, P. Jegliński dokonał reedycji 28 numerów lubelskich "Spotkań" (1977-1984), od 1984 roku publikuje społeczno-polityczny kwartalnik "Libertas" oraz wydaje książki i broszury w języku polskim o tematyce historycznej, kulturalnej i społeczno-politycznej (częściowo w zminiaturyzowanej postaci przeznaczonej do nieoficjalnego rozpowszechniania w Polsce).

Dziś Spotkania należą do najaktywniejszych na Zachodzie polskich wydawców. Na ich dorobek edytorski - obok czasopism - składa się kilkadziesiąt (do 1988 roku ok. 50) książek. Są to m.in.: Wspomnienia z Kazachstanu Władysława Bukowińskiego (1979), Rosyjski kościół prawosławny Gleba Jakunina (1981), Etyka "Solidarności" Józefa Tischnera (1982), trzecie wydanie Dziejów Polski porozbiorowych 1795-1921 Mariana Kukiela (1983), Na nieludzkiej ziemi Józefa Czapskiego (1984), Polska 1985. Spojrzenie na gospodarkę (1985), Warto być przyzwoitym (1986) i Na drodze do niepodległości (1987) Władysława Bartoszewskiego, Trzy lata wykreślone z życia Jana Dzieduszyckiego (1986), Historia Polski Michała Tymowskiego, Jana Kieniewicza i Jerzego Holzera (1986), Szwajcarski Korytarz Józefa Garlińskiego (1987), Bez cenzury Stefana Kisielewskiego (1987), Litwa - Wilno, 1910-1945 Zygmunta Szczęsnego Brzozowskiego (1987) i Ostatni z rodu Tomasza Zana (1990). Do polskich (krajowych i emigracyjnych) oraz obcych autorów, których prace ukazują się nakładem Spotkań, należą też m.in.: Rudolf Adamczyk, Bohdan Cywiński, Aleksander Kamiński, Jerzy Popiełuszko, Piotr Woźniak, Władimir Bukowski, Andriej Płatonow i Nijolé Sadunaité¹⁸.

Lettres Slaves. Paryż, 21, r. St Jacques (do 1988 roku: 31, r. Dauphine). Firma założona w 1981 roku przez braci Marka i Stefana Franciszkowskich, ale praktycznie prowadzona tylko przez pierwszego z nich. Formalnie Lettres Slaves są antykwariatem specjalizującym się w polonikach i innych slawikach (rękopisy, sztychy, stare i nowe publikacje itp.) oraz wydawnictwem. W rzeczywistości są jednak przede wszystkim dynamicznym antykwariatem wysyłkowym, bazującym w dużej mierze na rynku amerykańskim. Działalność wydawnicza, jeśli nie liczyć całej serii własnych katalogów, nie wyszła w zasadzie poza sferę planów Marka Franciszkowskiego. Dotąd Lettres Slaves wydały (wespół z Le Castor Astral) antologię Poésie polonaise contemporaine opracowaną przez Jacquesa Donguy i Michała Masłowskiego (1983) ¹⁹.

Kontakt. Wydawnictwo powstałe w 1982 roku w Paryżu, obecnie (1987) mieszczące się na obrzeżach stolicy - w Vanves (42, r. Raymond Marcheron). Firma związana jest z emigracyjną "Solidarnością", a na jej czele stoi Mirosław Chojecki (w 1977 roku organizator działającej w kraju w tzw. drugim obiegu oficyny "Nowa"). Wydaje obszerny (150-200 stron) miesięcznik pt. "Kontakt", poświęcony przede wszystkim problematyce społeczno-politycznej, historycznej i kulturalnej (red. Jerzy Nowacki). Pismo ukazuje się w dwóch formatach: 30 x 20 cm oraz w wersji zminiaturyzowanej przeznaczonej do rozpowszechniania w Polsce. Podobną problematykę prezentują wideokasety produkowane przez kierowany przez Tomasza Łabędzia Video-Kontakt. Kontakt, posiadający od 1984 roku własną drukarnię, publikuje też broszury, m.in. pożyteczny Informator paryski (1985) ²⁰.

"Polemika", księgarnia i wydawnictwo (Librairie, éditions "Polemika"). Paryż, 49, r. Gay Lusac. Firmę założył w 1982 roku i dotąd prowadzi w pojedynkę Wojciech Wiśniewski, wykształcony w Polsce filolog, przybyły do Francji w 1974 roku. "Polemika" jest księgarnią (z sortymentem polskim i francuskim), antykwariatem, papeterią, po części salonem wystawienniczym i oficyną wydawniczą. Do tej pory W. Wiśniewski opublikował kilka książek, przeważnie z zakresu szeroko pojętej literatury religijnej oraz dotyczących emigracji. Są to m.in.: Ewangelia Jezusa Chrystusa autorstwa świętego Mateusza w tłumaczeniu ks. A. Hirniaka (1982), poezje Jana Kowalika U drzwi Twoich (1983), Le probleme du Christ Dominico Grasso, Ks. Jerzy Popiełuszko. Życie i śmierć (1986) i powieść Marianny Śnieżki Dwa światy (1986). Wszystkie wydawnictwa "Polemiki" odznaczają się estetyczną szatą graficzną i dobrą jakością techniczną²¹.

Polski Ośrodek Wydawniczy (Centre Polonais d'Edition). Paryż, 23, r. Pernety. Ośrodek powstał w 1982 roku. Kieruje nim Andrzej Kowalczyk. Od 1982 roku POW wydaje dwutygodnik pt. "Tygodnik Paryski" ("Hebdomaire de Paris") oraz książki autorów polskich - m.in. powieści, wspomnienia, literaturę społeczno-polityczną. Jego nakładem ukazały się m.in.: Grań - powieść Edwarda Kozika (1984), Kto nas pozbiera Anny Kaplar (1985), Lecą liście z drzewa Romana Benedykta Kowaliczko (1985), Pamiętnik gimnazjalisty 1918-1927 Stefana Strypy (1985), Płomienne czasy. Dzieje rodziny polskiej w czasie II wojny światowej Marii Zdziarskiej-Zaleskiej (1985), Deux chemin - dwie drogi Jadwigi Dąbrowskiej (1987) i Trzecia Rzeczpospolita Leszka Moczulskiego (1987) ²².

DRUKARNIE

Société Générale d'Imprimerie et d'Edition (Ogólne Towarzystwo Druku i Wydawnictw). Paryż, 71, r. de Renne. Drukarnia założona zapewne przed 1908 rokiem i istniejąca nie krócej niż do roku 1952. Najpóźniej od 1914 roku posiadała wyodrębniony dział polski. Już przed I wojną światową tłoczyła duże ilości polskich wydawnictw, m.in. długie ciągi czasopism. Firma bardzo chwalona za jakość druku i stosunek do Polaków przez Stanisława Piotra Koczorowskiego, prezesa Polskiego Towarzystwa Przyjaciół Książki w Paryżu, które jej - aż po rok 1952 - zlecało do wykonania wszystkie swoje publikacje. W 1933 roku - jak utrzymuje Stefan Włoszczewski - właścicielką Société Générale... (może główną akcjonariuszką) była nie znana z imienia pani Zabiełło²³. W tym samym czasie drukarnią kierował R. Fréret, który zastąpił na tym stanowisku swojego zmarłego teścia, Paula Neveu²⁴.

Drukarnia "Narodowca". Lens, 10, r. Emile Zola. Oficyna powstała w 1909 roku w Herne w Westfalii, a w 1924 roku - wraz z macierzystym pismem - przeniesiona do Francji. Stale rozwijana i modernizowana, w latach 30. dysponowała nowoczesnym wyposażeniem i zatrudniała ok. 60 pracowników, pod każdym względem wyraźnie dystansując wszystkie pozostałe drukarnie polskie we Francji. Zarówno przed, jak i po wojnie stanowiła ona oparcie dla utworzonej w 1927 roku związkowej Grupy Drukarzy Polskich we Francji. Chociaż nadal stosuje wyłącznie tradycyjne techniki druku, do dziś należy do największych i najwydajniejszych polskich przedsiębiorstw poligraficznych na obczyźnie. Obok własnych nakładów "Narodowca" tłoczy wiele książek i czasopism innych polskich wydawców. Przyjmuje zlecenia francuskie, m.in. druk czasopism, map i książek telefonicznych²⁵.

Société Nouvelle d'Éditions Franco-Slaves (po wojnie Société Nouvelle d'Imprimerie et d'Edition). Paryż, 32, r. Menilmontant. Już w 1928 roku oficyna ogłaszała, że specjalizuje się m.in. w publikacjach polskich oraz artystycznych wielobarwnych drzeworytach, linorytach i innych grafikach. Przed wojną wytłoczyła m.in. trzy numery ilustrowanego dwujęzycznego czasopisma "L'Art Contemporain - Sztuka Współczesna" (1929-1930), a w 1951 roku "półbibliofilskie" wydanie opracowanej przez Stanisława Lama antologii Najwybitniejsi poeci emigracji współczesnej. Tu drukowano też m.in. Był gdzieś haj taki kraj Stefana Themersona (1947) oraz "Bulletin" paryskiej Stacji Naukowej Polskiej Akademii Nauk (1952-1957) ²⁶.

Polskie Zakłady Graficzne "Richard" (Imprimerie "Richard"). Paryż, 24, r. Stephenson. Firma założona nie później niż w początkach 1945 roku. Wykonuje wszystkie wydawnictwa paryskiego Instytutu Literackiego. W 1946 roku drukowano tu m.in. wydane nakładem autora dwa tomiki poezji Jana Winczakiewicza, a w 1984 roku Śpiewnik polski. Spod pras Zakładów wychodziły też czasopisma m.in. założony w 1945 roku tygodnik "Polska Wierna", "Żołnierz Polski we Francji" (1946) i "Nasza Rodzina" (1948) ²⁷.

Drukarnia Bereśniak. Paryż, 12, r. Lagrange. Oficyna tłoczyła polskie wydawnictwa w latach 40., m.in. biuletyn Oddziału PPR we Francji pt. "Jedność Polska" (1946-1948), Obraz człowieka Bronisława Kamińskiego (1947) i numer 1 "Bulletin" Polskiej Stacji Naukowej PAU w Paryżu (1948) ²⁸.

Les Presses Rapides - Drukarnia Polska Franciszka Pielawy. Paryż, 54, r. Philippe-de-Girard. Oficyna działała przynajmniej w latach 1946-1958, drukowała czasopisma, książki, katalogi itp., m.in. miesięcznik "Nasza Rodzina", Walka w pożodze Ryszarda Białousa (1947) i W co wierzy chrześcijanin-katolik (1956) ²⁹.

Drukarnia Ignacego Poręby. Paryż, 59, r. Meslay. Dawniej - przynajmniej w latach 1948-1952 - Artystyczny Zakład Drukarski (Imprimerie d'Art Graphique) Jana Terpińskiego. Obecnie (informacja z 1985 roku) I. Poręba pomaga tylko w prowadzeniu oficyny dwóm synom, którzy choć nie mówią po polsku, chętnie przyjmują do wykonania polskie wydawnictwa. Tu tłoczono m.in. Flet i Apokalipsę Aleksandra Janty (1964). Z usług firmy korzystają m.in. księgarnia Libella Kazimierza Romanowicza i Instytut Polski w Paryżu³⁰.

"Doris". Paryż, 77, r. du Cardinal-Lemoine. Doskonała, droga drukarnia francuska. Przynajmniej od późnych lat 40. po 60. pracował w niej Franciszek Chruślicki, który składał i łamał przyjmowane do druku polskie teksty. Spod pras "Doris" wyszły m.in. Strony przydrożne Artura Międzyrzeckiego (1949), Kanoniczki warszawskie (1952) i Cztery lata w okupowanym Paryżu (1963) Szymona Konarskiego oraz "Bulletin" Polskiej Stacji Naukowej w Paryżu (1949-1951, 1959-1960) ³¹.

Imprimerie de Busagny (Drukarnia Busagny). Osny, 2, r. des Pâtis (koło Pantoise, 30 km od Paryża). Własność Zgromadzenia Księży Pallotynów. Oficynę budowano i wyposażano w latach 1956-1957 pod kierunkiem młodego podówczas ks. Tadeusza Tomasińskiego, który nadal stoi na jej czele. Imprimerie Busagny - stale rozwijana i unowocześniana - należy do największych i najlepszych współczesnych francuskich zakładów poligraficznych. Wykonuje książki i czasopisma w różnych językach, które trafiają na cały świat, m.in. do Polski, Stanów Zjednoczonych, Afryki i Australii. W niej drukowane są wszystkie publikacje Éditions du Dialogue. Przy drukarni funkcjonuje 3-letnia Drukarska Szkoła Techniczna (École Technique d'Imprimerie), w której wykładają osoby świeckie, a nauka odbywa się w języku francuskim. Kieruje nią ks. Alojzy Misiak. Szkoła cieszy się we Francji doskonałą opinią, a jej pochodzący z wielu krajów absolwenci łatwo znajdują pracę³².

Cité-Impression. Paryż, 14, Cité Griset. Oficynę założył A. Schipper, Żyd pochodzący z Polski, który we Francji osiedlił się dopiero w latach 60. Choć jego tłoczni nie można zaliczyć do czysto polskich, to wykonała ona sporo polskich książek. Z jej usług dość często korzystała Księgarnia Polska w Paryżu m.in. O heraldyce i "heraldycznym" snobizmie Szymona Konarskiego (1967) i cztery wydania przewodnika Jana Winczakiewicza Polak zwiedza Paryż (1972-1984). Prawdopodobnie Cité-Impression działa nadal, znajdując się w rękach nie mówiących już po polsku dzieci A. Schippera³³.

Imprimerie Pierre Kremer (Drukarnia Piotra Kremera). Paryż, 45, r. de Sevres. Istnieje do dzisiaj (informacja z 1985 roku). M.in. w 1978 roku wytłoczyła i wydała własnym nakładem poezje emigracyjne Krople nadziei Juliana Majcherczyka.

Grafik Plus, drukarnia. Do połowy lat 80. mieściła się w Bagnolet pod Paryżem (21, r. du Lieutenant Thomas). Później podzieliła się na dział składu Typo Plus, który pozostał w dotychczasowej siedzibie, w właściwą drukarnię Grafik Plus działającą w innej podparyskiej miejscowości Montreuil (38, r. de la Fédération). Firmę prowadzą dwaj bracia o nazwisku Le Corre, po matce pół-Polacy, obaj ożenieni z Polkami. Ich przedsiębiorstwo jest punktem oparcia dla takich polskich wydawców jak Księgarnia Polska, Spotkania, Polemika i "Zeszyty Literackie". Nadto Grafik Plus podejmuje własne publikacje, m.in. wydała w 1977 roku piękny reprint książki Fernanda Bournona Paris, a w 1984 roku - wspólnie z Księgarnią Polską - Pana Tadeusza Adama Mickiewicza. W 1987 roku pod firmą Éditions D. Le Corre (Paris) ukazała się polska kartka bożonarodzeniowa³⁴.

1993

Pierwodruk: "Editor" 1993 t. 3 s. 15-35.

Przypisy